From Wikipedia, the free encyclopedia
Valerie Jane Goodall PhD, DBE, jaiotzaz Valerie Jane Morris-Goodall (Londres, Ingalaterra, 1934ko apirilaren 3a) primatologo, naturalista, aktibista eta antropologo bat da.[1][2] Txinpantzeetan aditu handienetako bat da, 60 urtez txinpantze basatien interakzio sozialak eta familiarrak aztertzen aritu ondoren. 1960an, Goodall Tanzaniako Gombe Streameko Parke Nazionalera joan zen lehen aldiz, eta han gizakien antzeko portaerak ikusi zituen txinpantzeen artean, gatazkak barne.[3]
| Jane Goodall | |
|---|---|
 (2019) | |
Ahotsa | |
| Bizitza | |
| Jaiotzako izen-deiturak | Valerie Jane Morris-Goodall |
| Jaiotza | Hampstead eta Londres, 1934ko apirilaren 3a (90 urte) |
| Herrialdea |  Erresuma Batua |
| Familia | |
| Aita | Mortimer Herbert Morris-Goodall |
| Ama | Margaret Myfanwe Joseph |
| Ezkontidea(k) | Hugo van Lawick (1964 - 1974) Derek Bryceson (en)  (1975 - 1980ko urria) |
| Seme-alabak | ikusi
|
| Hezkuntza | |
| Heziketa | Newnham College |
| Hezkuntza-maila | Doctor in Engineering (en) |
| Tesi zuzendaria | Robert Hinde |
| Hizkuntzak | ingelesa |
| Irakaslea(k) | Robert Hinde |
| Jarduerak | |
| Jarduerak | aktibista, etologoa, unibertsitateko irakaslea, idazlea, primatologist (en) , antropologoa eta biologoa |
Parte-hartzailea
| |
| Lantokia(k) | Bournemouth |
| Jasotako sariak | ikusi
|
| Influentziak | Louis Seymour Bazett Leakey |
| Kidetza | Alemaniako Natur Zientzien Leopoldina Akademia Zientziaren eta Arteen Europar Akademia Arteen eta Zientzien Ameriketako Estatu Batuetako Akademia Amerikako Sozietate Filosofikoa World Future Council (en) |
| janegoodall.org eta janegoodall.es… | |
            | |
 | |
Jane Goodall Institutuaren eta Roots & Shoots programaren sortzailea da. Eskubideen Ez Gizatiarren Proiektuaren batzordeko kidea da, 1996an sortu zenetik.[4] 2022ko apirilean, NBEren bake mezulari izendatu zuten.[1]
Etologian doktorea da Cambridgeko Unibertsitatean eta honoris causa doktorea munduko 45 unibertsitate baino gehiagotan. Nazioarteko 100 sari baino gehiago lortu ditu.[5]
1934ko apirilaren 3an jaio zen Londresen. Aita Mortimer Herbert Morris-Goodall (1907-2001) negozio-gizona izan zuen, eta ama Margaret Myfanwe Joseph (1906-2000), Pembrokeshireko nobelagile bat, Vanne Morris-Goodall goitizenarekin idatzi zuena.[6][7][1]
Txikia zela, Goodallen aitak peluxezko txinpantze bat oparitu zion, Jubilee izenekoa, peluxezko hartza bat izan ordez. Horrek animalienganako maitasuna piztu zion. Berak honela azaltzen du: «amaren lagunak izututa zeuden jostailu harekin, beldur izango nintzelakoan eta amesgaiztoak egingo zizkidalakoan». Goodallek Londresen duen etxean dago Jubilee oraindik.[8]
Gaztetatik animaliekiko eta Afrikarekiko interesa zuelarik, lagun baten etxaldera joan zen 1957an Kenyara.[9] Lana aurkitzeko lagun baten aholkuari jarraituz, Louis Leakey Kenyako antropologo eta paleontologoari deitu zion, animaliei buruz hitz egiteko bilera bat eskatuz.[10] Garai hartan, Leakey txinpantzeen ikertzaile baten bila zebilen, nahiz eta hasiera batean ez zion esan, uste baitzuen tximino handien azterketak eman zezakeela lehen hominidoen portaeraren aztarnarik.[11] Goodalli proposatu zion idazkari gisa beretzat lan egiteko.
1958an, Leakeyk Londresera bidali zuen Goodall, primateen portaera ikertzeko Osman Hillekin eta primateen anatomia aztertzeko John Napierrekin.[12] Leakeyk dirua bildu zuen, eta 1960ko uztailaren 14an Goodallekin elkartu zen txinpantzeak aztertzeko Tanzaniako Gombe Stream Parke Nazionalean. Goodallek amaren laguntza behar izan zuen, amaren presentzia beharrezkotzat jotzen baitzuen David Anstey arduradun nagusiak, Goodallen segurtasuna bermatu ahal izateko. Goodallek aitortu zuen amari esker animatu zela primatologiako karrera jarraitzera, 1950eko hamarkadan gizonezkoak besterik ez zen eremu bat.[13]
Leakeyk finantziazio handiagoa lortu zuen 1962an, Goodall, oraindik titulurik ez zuena, Cambridgeko Unibertsitatera ikastera joan ahal izateko. Han, 1964an, natura zientzietako lizentziatura lortu zuen, eta etologiako filosofiako doktoretza bat.[14][15][9][16][17] Lizentziaturarik lortu gabe doktoretza baterako ikasten utzi zioten zortzigarren pertsona izan zen.[1] Bere tesia 1966an osatu zen, Robert Hindek gainbegiratuta, bizitza libreko txinpantzeen portaerari buruz,[15] Gombeko Erreserban egin zituen lehen bost urteak barne hartzen zituena.[1][16]
Primate hauei buruzko ikerketak izaera zientifiko zorrotzekoak dira, baina, aldi berean, asmo hezitzaile argia dute: bizitza basatia zaintzea eta babestea, eta giza portaeraren eta kulturaren sustraiak publiko zabalari erakustea.
Bere irmotasunari esker, Tanzaniako gobernuak Gombe Streameko Ehiza Erreserbaren estatusa aldatzea lortu zuen, eta parke nazional bihurtu zuen. Parke horretan, txinpantzeak taldean aztertzen dira, eta horrek aukera ematen du haien arteko sozializazioa modu naturalean ikusteko.
1977an, Jane Goodall Institute for Wildlife Research, Education and Conservation erakundea sortu zuen Estatu Batuetan, Afrikako eta mundu osoko txinpantzeei buruzko ikerketa, kontserbazioa eta heziera bultzatzeko xedez. Institutu horrek ikerketa eta kontserbazio proiektuak ditu Tanzanian, Kongon, Hegoafrikan eta Senegalen.[18] Kongon, Tchimpoungako Txinpantzeen Errehabilitazio Zentroa sortu zen, institutuaren barruan, Afrikako handiena. Ezkutuko ehiztariei eta legez kanpoko merkatariei konfiskatutako txinpantze umezurtzak zaindu eta babesten dira bertan.
2002ko apirilean, Kofi Annan idazkari nagusiak Nazio Batuen Erakundearen bake mezulari izendatu zuen.[19]
Ingurumenaren eta zientziaren esparruan Goodallek jasotako sarien artean daude Kyoto saria (1990),[20] Tyler ingurumen saria (1997)[21] eta Gandhi-King saria (2001).[22]
Britainiar Inperioko Ordenaren dama izendatuan izan zen 2004an[23] eta Frantziako Ohorezko Legioa (2006).[24]
2015ean Katalunia Nazioarteko Saria jaso zuen.[25]
1977an, Goodallek Jane Goodall Institutua sortu zuen, Gombeko ikerketetan laguntzeko xedez, eta mundu osora zabaltzeko txinpantzeak eta haien habitatak babesteko ahalegina. Mundu osoan hemeretzi bulego ditu, eta aitorpen handi bat du Afrikara bideratutako ingurumen kontserbazio eta garapen programengatik. Gazteentzako Roots & Shoots izeneko programa orokorra 1991n hasi zen, bertako 16 nerabe Goodallekin elkartu zirenean, Dar es Salaameko (Tanzaniako) etxe atzeko ataripean, lehen eskuko esperientziaz ezagutzen zituzten zenbait arazo kezkagarri aipatzeko. Erakundeak 10.000 talde baino gehiago ditu orain, 100 herrialdetan baino gehiagotan.[26]
1992an, Goodallek txinpantzeak babesteko Tchimpoungako zentroa sortu zuen, Kongoko Errepublikan, legez kanpoko merkataritzaren ondorioz txinpantze umezurtzak zaintzeko. Zentroak ehun txinpantze baino gehiago zaintzen ditu, hiru uharteetan banatuta.[27]
1994an, Goodallek Tanganyika lakuaren arroaren baso berritze eta hezkuntza proiektu pilotua sortu zuen,(TACARE edo Take Care), txinpantzeen habitata deforestaziotik babesteko, Gombe inguruko muinoak basoberrituz eta, aldi berean, inguruko komunitateak iraunkortasunari eta nekazaritzako prestakuntzari buruz hezteko. TACARE proiektuak neska gazteei ere laguntzen die, ugalketa osasunean hezteko aukera emanez eta unibertsitateko matrikula finantzatzeko beken bidez.[28]
Dar es Salaamen Goodallen etxean hainbeste argazki, datu eta eskuizkribu pilatu zitzaizkionez, 1990eko hamarkadaren erdialdean Primateei buruzko Ikasketa Zentroa sortzea erabaki zuen Minnesotako Unibertsitatean, Jane Goodall Institutuaren parte, dokumentazio hori guztia bildu eta antolatzeko. Gaur egun, Jane Goodallen jatorrizko fitxategi guztiak digitalizatu, analizatu eta kokatu dira lineako datu base batean.[29] 2011n, Duke Unibertsitatera lekualdatu zen artxiboa.[30]
2018an eta 2020an, Michael Cammarata lagun eta enpresariarekin elkartu zen Goodall, Schmidt's Naturals eta Neptune Wellness Solutions produktu naturalak sortzeko. Salmenta bakoitzaren ehuneko bost Jane Goodall Institutuarentzat da.[31][32][33]
2004tik aurrera, Goodallek txinpantzeak eta ingurumena babesten ematen du ia denbora guztia, eta urtean ia 300 egun ematen ditu bidaiatzen.[34][35] Goodall aholkulari da, baita ere, Afrikatik kanpoko txinpantze zentro handienean, Save the Chimps, Fort Piercen (Florida).[36]
Jane Goodall Euskal Herrian izan zen 2010ean, Tolosako Naturaldia jardunaldian parte hartzen.[37]
.jpg)
.jpg)
.jpg)
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
_rib.PNG){kind=small}
.svg){kind=small}
