Kanbriarraurrea Lurraren historiako lehen garaia informala[1] da, guztietan luzeena. Hadear, Arkear eta Proterozoiko eonak biltzen ditu bere barnean. Hasiera Lurraren sorrerarekin batera jartzen da, orain dela 4.600 milioi urte, eta bukaera orain dela 570 milioi urtetan jartzen da, Kanbriar garaiaren hasierarekin. Guztira 4.030 milioi urteko iraupena izan zuen, Lurraren historiaren %87a. Hain luzea izan arren geologoek ia ez dute daturik garai honi buruz, oso harri gutxik biziraun dutelako gaur egun arte. Garai honetan sortu zen bizitza.
Kanbriarraurre | ||||
---|---|---|---|---|
Kanbriarraurre | ||||
Kronologia | ||||
Hasiera | duela 4.600 milioi urte | |||
Amaiera | duela 541 milioi urte | |||
Honen parte da | Garai geologiko | |||
Osatuta | Hadear Eoi arkaiko Proterozoiko | |||
Etimologia | ||||
Honen izena darama | Cambria (en) | |||
|
Normalki garai honetako arrokak igneoak edo metamorfikoak dira. Afrikan eta Groenlandian beste leku batzuetan baino maizago aurki daitezke.
Laburpena
Gutxi samar ezagutzen da Kanbriarraurreari buruz, nahiz eta Lurraren historiaren zazpi zortziren inguru osatzen duen. Ezagutzen dena, neurri handi batean, 1960ko hamarkadatik aurrera aurkitu da. Kanbriarraurreko erregistro fosila hurrengo Fanerozoikokoa baino pobreagoa da, eta fosilek (estromatolitoak, adibidez) erabilgarritasun bioestratigrafiko mugatua dute[2]. Honen arrazoia da Kanbriarraurreko arroka asko oso metamorfizatuak izan direla, beren jatorria ezkutatuz, beste batzuk higadurak suntsituak izan diren edo Fanerozoikoaren geruzen azpian sakonki lurperatuak egon diren bitartean[3][4].
Uste denez, Lurra Eguzkiaren inguruko orbitako materialetik sortu zen duela 4.543 Ma inguru, eta Tea izeneko beste planeta batek kolpatu zuen sortu eta gutxira, Ilargia sortu zuen materiala bereiziz. Dirudienez, azal egonkorra 4.433 Ma inguru sortu zen, Mendebaldeko Australian 4.404 ± 8 M-ko zirkoi kristalak aurkitu baitira[5][6].
Kanbriarraurre terminoa geologoek eta paleontologoek erabiltzen dute eon izen zehatzagorik behar ez duten eztabaida orokorretarako. Hala ere, Nazioarteko Estratigrafia Batzordeak uste du terminoa informala dela[7]. Kanbriaurrearen azpian dagoen denbora-tarteak hiru eon dituenez (Hadearra, Arkearra eta Proterozoikoa), batzuetan supereon gisa deskribatzen da[8][9], baina hau ere termino informal bat da, ICSk bere gida kronoestratigrafikoan definitu ez duena. Testu batzuetan Eozoiko izena ere erabili da[10][11], baina hau Arkearraren sinonimoa ere bada[12].
Bizi-formak
Ez da zehaztu biziaren jatorrirako data zehatzik. Groenlandiako mendebaldeko uharteetako 3.800 milioi urteko arroketan (Arkearra) aurkitutako karbonoa jatorri organikokoa izan daiteke. Mendebaldeko Australian ondo kontserbatutako 3.460 milioi urtetik gorako bakterioen fosil mikroskopikoak aurkitu dira[13]. Inguru berean 100 milioi urte zaharragoak izan daitezkeen fosilak aurkitu dira. Hala ere, frogatuta dago biziak duela 4.280 milioi urte baino gehiago eboluzionatu zuela[14][15][16][17]. Kanbriarraurrearen gainerakoan (Proterozoikoa), bakterio-biziaren erregistro nahiko sendoa dago.
Zelula-anitzeko organismo konplexuak 2100 Ma-tik aurrera ager zitezkeen[18]. Hala ere, antzinako fosilen interpretazioa problematikoa da, eta "... zelula anitzeko definizio batzuek bakteria-kolonia soiletatik hasi eta azkonarretaraino hartzen dute"[19]. Beste organismo multizelular goiztiar batzuek Kola Penintsulako 2450 Mako alga gorri posible bat[20], Txinako iparraldean 1650 Mako biosinadura karbonosoak[21], 1600 Ma-ko Rafatazmia[22] eta 1047 Ma-ko Bangiomorpha alga gorri posible bat dituzte[23]. Organismo multizelular konplexu gisa oso onartuta dauden lehen fosilak Ediacarar garaikoak dira[24][25]. Gorputz biguneko formen bilduma anitza munduko hainbat lekutan dago eta 635 eta 542 Ma artekoa da. Ediacarar biota deitzen zaio multzo osoari. Oskol gogorreko izakiak garai horren amaiera aldera agertu ziren, Fanerozoikoaren hasiera markatuz. Hurrengo kanbriar aldiaren erdialdean, Burgess Shaleko fauna oso desberdina erregistratzen da, baita taxon modernoen ama taldeak irudika ditzaketen batzuk ere. Kanbriar goiztiarrean bizi-formen aniztasuna handitzeari bizitzaren kanbriarreko leherketa deitzen zaio[26][27].
Lurra landarerik eta animaliarik gabe egon dela dirudien bitartean, zianobakterioek eta beste mikrobio batzuek alfonbra prokariotoak sortu zituzten, lehorreko eremuak estaltzen zituztenak[28]. Duela 551 milioi urte lokatza izan zen horretan, hanka-itxurako luzakinak dituen animalia baten aztarnak aurkitu dira[29][30].
Ingurunea eta oxigenazioaren katastrofea
Kanbriarraurreko plaken mugimenduen eta bestelako jarduera tektonikoen xehetasunen probak gaizki kontserbatu dira. Oro har, uste da 4280 Ma baino lehen protokontinente txikiak egon zirela, eta Lurreko lur-masa gehienak superkontinente bakar batean bildu zirela, 1130 Ma inguruan. Superkontinentea, Rodinia bezala ezaguna, 750 Ma inguruan hautsi zen. Huroniar garaiko glaziar aldi batzuk identifikatu dira, gutxi gorabehera 2400 eta 2100 Ma artekoak. Gehien aztertu denetako bat glaziazio Cryogeniar garaikoa da, 850 eta 635 Ma artekoa, eta baliteke baldintza glaziarrak ekuatoreraino eraman izana, "elur-bola lurra" sortuz.
Jatorrizko Lurraren atmosfera ez da ongi ezagutzen. Geologo gehienek uste dute batez ere nitrogenoz, karbono dioxidoz eta beste gas geldo batzuez osatuta zegoela, eta oxigeno librerik ez zuela. Hala ere, Arkearraren hasieratik oxigeno ugariko atmosfera zegoela frogatzen duten elementuak daude[31].
Gaur egun, oraindik ere uste da oxigeno molekularra ez zela lurreko atmosferaren zati esanguratsu bat, harik eta bizimodu fotosintetikoak eboluzionatu eta kopuru handietan ekoizten hasi ziren arte, metabolismoaren azpiproduktu gisa. Atmosfera kimikoki geldo bat oxidatzaile batera aldatzeak krisi ekologikoa eragin zuen, batzuetan oxigenoaren hondamendia deitua. Hasieran, oxigenoa berehala konbinatuko zen lurrazaleko beste elementu batzuekin, batez ere burdinarekin, atmosferatik ezabatuz. Gainazal oxidagarrien hornidura agortu ondoren, oxigenoa atmosferan pilatzen hasi zen, eta oxigeno eduki handiko atmosfera modernoa garatu zen. Horren froga dira burdin oxido gisa utzi ziren bandeatutako burdinazko formazio masiboak dituzten arroka zaharrenak.
Eskala kronoestratigrafikoa
Supereona | Eona | Aro | Periodoa[lower-alpha 1] | Gertakari nagusiak | Hasiera, orain milioi urte[lower-alpha 2] | ||
---|---|---|---|---|---|---|---|
Kanbriarraurrea[lower-alpha 3] | Proterozoikoa[lower-alpha 4] | Neoproterozoikoa[lower-alpha 4] | Ediacararra | Lehen animalia zelulaniztunen fosil onak. Ediacarar biota mundu osoko itsasoetan sortzen da. Trichophycus izeneko zizare motako traza fosilak. Lehen belakiak eta trilobitomorfoak. Forma enigmatiko ugari, disko, boltsa edo gona itxurakoak, adibidez Dickinsonia. Taconiar orogenia eta Aravalli mendilerroko orogenia. Petermann orogeniaren hasiera Australian. Beardmore orogenia Antartikan. | ~635 | ||
Cryogeniarra | Elur-bola Lurraren garaia. Fosilak arraroak dira. Rodinia hausten hasten da. Ruker / Nimrod orogenia amaitzen da. | ~720[lower-alpha 5] | |||||
Toniarra | Rodinia superkontinentea osorik. Sveconorvegiar orogenia amaitzen da. Eukarioto zelulaniztunen lehen fosilak. Dinoflagelatuen antza duten akritarkoen erradiazioa. Grenville orogenia amaitzen da Ipar Amerikan. Panafrikar orogenia. Ruker / Nimrod orogenia Antartikan. Edmundiar orogenia, Gascoyne konplexua. Adelaida geosinklinalaren hasiera Australian. | 1000[lower-alpha 5] | |||||
Mesoproterozoiko[lower-alpha 4] | Steniarra | Rodiniaren sorrerarekin gerriko metamorfiko finak eratzen dira. Sveconorvegiar orogeniaren hasiera. Musgrave orogenia, Australian. | 1200[lower-alpha 5] | ||||
Ectasiarra | Plataforma kontinentalak hedatzen dira. Alga berdeen koloniak itsasoetan. Grenville orogenia hasten da. | 1400[lower-alpha 5] | |||||
Calymmiarra | Plataforma kontinentalak hedatzen dira. Barramundi orogenia eta Isan orogenia. | 1600[lower-alpha 5] | |||||
Paleoproterozoiko[lower-alpha 4] | Statheriarra | Lehen zelula konplexuak: nukleodun protistak. Columbia superkontinentea. Australian Kinbar orogenia amaitzen da, Yapungku orogenia, Gascoyne konplexua, Kararan orogenia, Gawler kratoia eta Mangaroon orogenia hasten dira. | 1800[lower-alpha 5] | ||||
Orosiriarra | Lurraren atmosfera oxigenatzen da. Vredefort eta Sudbury arroak sortzen dira asteroide inpaktuz. Orogenia ugari. | 2050[lower-alpha 5] | |||||
Rhyaciarra | Bushveld Konplexu Igneoa sortzen da. Huroniar glaziazioa[32]. | 2300[lower-alpha 5] | |||||
Sideriarra | Oxigenazio Handia: Bandeatutako Burdin Formazioa sortzen da[33]. Sleaford orogenia. | 2500[lower-alpha 5] | |||||
Arkearra[lower-alpha 4] | Neoarkearra[lower-alpha 4] | Gaur egungo kratoi gehienen estabilizazioa; baliteke mantuaren biraketa ebento bat egotea. Insell orogenia. Abitibiko eskisto-berdeen gerrikoa Ontarion. | 2800[lower-alpha 5] | ||||
Mesoarkearra[lower-alpha 4] | Lehen estromatolitoak (ziurrenik zianobakterio kolonialek sortua). Makrofosilik zaharrena. Humboldt orogenia. Blake River megakaldera konplexua sortzen da Ontarion. | 3200[lower-alpha 5] | |||||
Paleoarkearra[lower-alpha 4] | Oxigenoa sortzen duen lehen bakteria ezaguna. Mikrofosil ziurrik zaharrenak. Lurreko kratoirik zaharrenak sortzen dira. Antartikan, Rayner orogenia. | 3600[lower-alpha 5] | |||||
Eoarkearra[lower-alpha 4] | Bizia zelulabakarra sortzen da, bakterio eta arkeobakterioekin. Balizko lehen mikrofosilak. Lehen bizi formak sortzen dira, eta bere burua erreplikatzen duen RNA molekulak. Bonbardaketa Handi Berantiarra amaitzen da. Napier orogenia. | ~Adierazpen errorea: Ustekabeko round eragilea | |||||
Hadearra[lower-alpha 4][lower-alpha 6] | Inbiar goiztiarra
(ez ofiziala)[lower-alpha 4][lower-alpha 7] |
Fotosintesiaren lehenengo ebidentzia ez-zuzena, kerogenoaren sorrera. Bonbardaketa Handi Berantiarraren hasieran Barne Eguzki-sisteman, ziurrenik Neptunok sortua Kuiper gerrikora mugitu zenean Jupiter eta Saturnoren erresonantziaren ondorioz[35]. Arroka ezagunik zaharrena (4,031 - 3,580 Ma).[36] | 4130 | ||||
Nectariarra (ez ofiziala)[lower-alpha 4][lower-alpha 7] | Plaken tektonikaren lehen agerraldi posiblea. Karbono isotopo arinen abundantziak biziaren froga dela proposatu da. Ilargiaren geologiatik sortutako aroa. | 4280 | |||||
Arro taldeak (ez ofiziala)[lower-alpha 4][lower-alpha 7] | Bonbardaketa goiztiarraren amaiera. Mineral ezagunik zaharrena, 4.400 Ma dituen zirkoi bat. Asteroideek eta kometek ura ekartzen dute Lurrera.[37] | 4533 | |||||
Kriptikoa (ez ofiziala)[lower-alpha 4][lower-alpha 7] | Ilargiaren sorrera (4.553-4.527 Ma), litekeenez inpaktu erraldoi baten ondorioz garai honen amaieran[38]. Lurraren sorrera, (4.570-4.567,17 Ma), Bonbardaketa goiztiarraren hasiera. Eguzkiaren sorrera (4.680-4.630 Ma)[39]. | 4600 |
Oharrak
- Daten ziurtasuna ez da osoa, eta portzentajea batean mugitzen da, datazio erradiometrikoak egiten baitira eta hau ez da metodo guztiz zehatza. Hala ere hemen agertzen diren datak eta bere erroreak International Commission on Stratigraphy-ak onartu zituen 2004an. bat duten datek "Urrezko Iltzea" dutela esan nahi ud, hau da, leku batean bi garaien arteko muga zehaztu dela (Global Boundary Stratotype Section and Point).
Erreferentziak
Ikus, gainera
Kanpo estekak
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.