lurrezko masa handia From Wikipedia, the free encyclopedia
Kontinentea lurrezko masa handi bat da[1], zeinetan lurrazala banatua dagoen. Banaketa hau geografikoa da, baina irizpide historiko eta kulturalek ere parte hartzen dute. Horregatik, banaketa mota ugari dago, nahiz eta gurean ohikoena honakoa izan: Europa, Asia, Amerika, Afrika eta Ozeania[2]. Bost hauei Antartika gehitu ohi zaie. Beste batzuetan Amerika bi kontinentetan banatzen da: Ipar Amerika eta Hego Amerika. Bestetan, Europa eta Asia bakartzat jotzen dira: Eurasia[2].
Uharte ozeanikoak, maiz, inguruko kontinente batekin taldekatzen dira, munduko lur lehor guztia eskualde geografikoetan banatzeko. Eskema honen arabera, Ozeano Bareko uharte eta lurralde gehienak Australiarekin batera Ozeania osatzen dute.
Kontinente latinezko continente hitzetik dator, "elkar eduki" esan nahi duena, eta terra continente esapidetik dator, "lur jarraiak" edo. Hona hemen kontinenteen 6 izenak[2]:
Egia esan, ez dago kontinente kopurua finkatzeko modu bakarra, eta kultur eremu bakoitzaren araberakoa da bi lur eremu handik kontinente bat edo bi osatzen duten zehaztea, eta, zehazki, Europa eta Asiaren (Eurasia) eta Ipar Amerikaren eta Hego Amerikaren (Amerika) arteko mugak erabakitzea. Hauek dira eredu nagusiak:
Konbentzioz, kontinenteak "lur-masa handi, jarraitu eta diskretuak direla ulertzen da, idealki ur hedadurak bananduta". Aitortutako bost kontinente edo gehiago dituzten eskema modernoetan, gutxienez kontinente pare bat lurrez elkartzen da nolabait. "Handi" irizpideak sailkapen arbitrariora eramaten du: Groenlandia, 2.166.086 km karratu, munduko uharterik handiena soilik kontsideratzen da, eta Australia, berriz, 7.617.930 km karratu, kontinente txikiena da.
Lurraren lur-masa nagusiek kostaldeak dituzte Mundu Ozeano bakar eta jarraitu batean, kontinenteek eta hainbat irizpide geografikok osagai ozeaniko nagusietan banatzen dena. [12] [13]
Kontinentearen esanahirik mugatuena etengabekoa da [14] lur-eremua edo kontinentea, kostaldea eta edozein lur-mugak kontinentearen ertza osatzen dutenak. Zentzu honetan, Europa kontinentala terminoa (batzuetan Britainia Handian "kontinentea" deitzen zaio) Europa kontinentala izendatzeko erabiltzen da, Britainia Handia, Islandia, Irlanda eta Malta bezalako uharteak alde batera utzita , Australiako kontinente terminoak izenda dezakeen bitartean. Australiako kontinentea, Ginea Berria, Tasmania eta inguruko beste uharte batzuk kenduta. Era berean, AEB kontinentalak ondoko 48 estatuei eta Columbia Barrutiari egiten die erreferentzia eta kontinentearen ipar-mendebaldeko Alaska barne hartu dezake (biak Kanadak bananduta), Ozeano Bareko Hawaii baztertuz.
Geologiaren edo geografia fisikoaren ikuspuntutik, kontinentea etengabeko lur lehorreko mugetatik haratago hedatu daiteke sakonera gutxiko eta urpean dagoen ondoko eremua (plataforma kontinentala) [15] eta plataformako uharteak (uharte kontinentalak) barne hartzeko, egituraz kontinentearen parte da. [16]
Ikuspegi honetatik, plataforma kontinentalaren ertza kontinentearen benetako ertza da, itsasertzak itsas mailaren aldaketen arabera aldatzen baitira. [17] Zentzu honetan Britainia Handia eta Irlanda uharteak Europaren parte dira, eta Australiak eta Ginea Berria uharteak elkarrekin kontinente bat osatzen dute.
Eraikuntza kultural gisa, kontinente kontzeptua plataforma kontinentaletik harago joan daiteke uharte ozeanikoak eta zati kontinentalak barne. Modu honetan, Islandia Europako parte hartzen da eta Madagaskar Afrikako parte. Kontzeptua bere muturrera estrapolatuz, geografo batzuek Australiako plaka kontinentala Pazifikoko beste uharte batzuekin batera Ozeania izeneko "kasi-kontinente" batean biltzen dute. Honek Lurraren lur azalera osoa kontinente edo ia-kontinentetan banatzen du. [18]
Hona hemen 6 kontinenteen hedadura eta horien arteko mugak:
Kontinente bakoitza lur-masa diskretua dela dioen irizpidea normalean lasaitu egiten da konbentzio historikoengatik eta erabilera praktikoagatik. Mundu mailan aintzatesten diren zazpi kontinenteetatik, Antartika eta Australia baino ez daude beste kontinenteetatik guztiz bananduta ozeanoak. Hainbat kontinente ez dira gorputz guztiz bereizi gisa definitzen direnak, "lur-masa gutxi-asko diskretuak" bezala baizik. Asia eta Afrika Suezeko istmoan elkartzen dira, eta Ipar eta Hego Amerika Panamako istmoan. Bi kasuetan, ez dira lur-masa hauek urez guztiz bereizten Suezeko kanala eta Panamako kanala alde batera utzita, estuak eta sakonera gutxikoak, baita gizakiak egindakoak ere). Bi istmo hauek oso estuak dira batzen dituzten lur-masaren zati handiarekin alderatuta.
Ipar Amerika eta Hego Amerika kontinente bereizi gisa tratatzen dira zazpi kontinenteen ereduan. Hala ere, Amerika bezala ezagutzen den kontinente bakar gisa ere har daitezke. Ikuspuntu hori ohikoa izan zen Estatu Batuetan Bigarren Mundu Gerra arte, eta Asiako sei kontinente eredu batzuetan nagusi izaten jarraitzen du. [19] Amerikako kontinente bakarraren ereduak ohikoena izaten jarraitzen du Frantzian, Alemanian, Grezian, Hungarian, Italian, Maltan, Portugalen, Espainian eta Latinoamerikako herrialdeetan.
Lur-masa diskretuaren irizpidea guztiz baztertzen da Eurasiako lur-masa jarraitua bi kontinente bereizi gisa sailkatzen bada (Europa eta Asia). Fisiografikoki, Europa eta Indiako azpikontinentea Eurasiako lur-masaren penintsulak dira. Hala ere, Europa kontinentetzat hartzen da, 10.180.000km karratu, Indiako azpikontinentea, eremu horren erdia baino gutxiagorekin, azpikontinentetzat hartzen da. Eurasia kontinente bakarra dela dioen ikuspegi alternatiboak —geologian eta geografian— munduaren sei kontinenteen ikuspegia lortzen du. Batzuek Eurasia Asia eta Europa bereiztea eurozentrismoaren hondar gisa ikusten dute: "Aniztasun fisiko, kultural eta historikoan, Txina eta India Europako lur-masa osoaren parekoak dira, ez Europako herrialde bakar batekin. [...]". Hala ere, arrazoi historiko eta kulturalak direla medio, Europa kontinente bereizi baten ikuspegiak hainbat kategoriatan jarraitzen du.
Kontinenteak lur-masa diskretu gisa definitzen badira, gorputz baten ondoko lur guztiak barne hartzen baditu, Afrikak, Asiak eta Europak kontinente bakarra osatzen dute, Afro-Eurasia dei daitekeena. [20] Amerikaren sendotzearekin batera, Afro-Eurasia, Amerika, Antartika eta Australiak osatutako lau kontinente eredu bat sortuko litzateke.
Pleistozenoko izotz-aroan itsasoaren maila baxuagoa zenean, plataforma kontinentaleko eremu handiagoak lur lehor gisa agerian geratu ziren, Tasmania eta Australiako kontinentearen arteko lur-zubiak osatuz. Garai haietan Australia eta Ginea Berria kontinente bakarra eta jarraitua ziren. [21] Era berean, Amerika eta Afro-Eurasia batu ziren Bering Land Bridge . Beste uharte batzuk, Britainia Handia adibidez, euren kontinenteetako kontinenteekin batu ziren. Garai hartan, hiru lur-masa diskretu besterik ez zeuden: Afro-Eurasia-Amerika, Antartika eta Australia-Ginea Berria.
Taula honetan 6 kontinenteko eredua ageri da, non Amerikak bat diren, Eurasia bi eta Ozeaniaren barnean Melanesia, Mikronesia eta Polinesia hartzen diren. Kontinenteen biztanleria ere ematen diren, Nazio Batuen Estatistika Dibisioak 2018an egindako kalkuluen arabera, NBEren geoeskeman oinarrituta, non Errusia osoa (Siberia barne) Europako zati den, baina Azerbaijan, Zipre, Georgia, Kazakhstan eta Turkia (Ekialdeko Trazia barne) Asiako zati diren.
Kontinentea | Azalera | Biztanleria | |||
---|---|---|---|---|---|
km2 | guztiaren ehunekoa | 2008ko zenbatespena | guztiaren ehunekoa | ||
1 | Asia | 44.614.000 | %29,8 | 4.600 milioi | %60 |
2 | Amerika | 42.044.000 | %28,1 | 1.000 milioi | %14,2 |
3 | Afrika | 30.365.000 | %20,3 | 1.300 milioi | %17 |
4 | Antartika | 14.200.000 | %9,5 | 0 | %0 |
5 | Europa | 10.000.000 | %6,7 | 750 milioi | %9,8 |
6 | Ozeania | 8.510.900 | %5,7 | 42 milioi | %0,5 |
Kontinenteen azalera osoa 148.647.000 km2, edo gutxi gora-behera Lurraren azaleraren % 29 (Lurrak 510.065.600 km2).
Hurrengo taulak tontor garaienak ematen ditu kontinenteka[23][24].
Geologoek "kontinente" terminoa ez dute erabiltzen geografoek bezala. Lur masa handiak identifikatu baino, geologoek beste irizpideak erabiltzen dituzte kontinenteak identifikatzeko. Geologoentzat, Lurraren gainazalean, modu sinplifikatuan, bi egitura ezberdin daude: lurrazal kontinentala, nagusiki granitoz eta antzeko arrokez osatua, eta lurrazal ozeanikoa, basaltoz eta gabroz osatua. Gainera, lurrazal kontinentalaren eta ozeanikoaren arteko muga itsaspean dagoenez, "plataforma kontinentala" deritzona kostaldetik zenbait kilometro haratago hedatzen da. Adibidez, azken Izotz Aroan (Würm glaziazioaren garaian, duela 20.000 urte), Mendebaldeko Europan, plataforma kontinentala gaur egungo kostaldetik dozenaka kilometrora hedatzen zen.
XX. mendearen hasieran, Alfred Wegener konturatu zen, kontinenteen kokapenagatik, Hego Amerikako ekialdeko kosta Afrikako mendebaldeko kostan sartzen zela. Berak baino lehenago beste batzuk ere ohartu ziren, baina besteek ez bezala, behaketa honetatik abiatuta kontinenteen jitoaren teoria iradoki zuen: superkontinente bat, Pangea izenekoa, Mesozoiko hasieran zatitu zen eta harrezkeroztik masa kontinentalak jitoan dabiltza lurrazalean.
XX. mendean zehar, geologoek onartu egin zuten kontinenteak Lurrazalean mugitzen zirela, denbora geologikoaren eskala batean. Prozesu honi "kontinenteen jitoa" deritzo, eta plaken tektonikei esker azaltzen da. Lurrazala zazpi plaka tektoniko handik (eta garrantzi gutxiagoko beste askok) osatzen dute. Hauek dira jitoan edo noraezean dabiltzanak, aldentzen eta elkartzen, gaur egun ezagutzen ditugun kontinenteak eratuz[25].
Ondorioz, beste kontinente batzuk egon ziren iragan geologikoan: paleokontinenteak. Zehaztu ahal izan denez, Lurraren historian, lurrazalean kontinente handi bakarra izan diren garaiak. Azkena Pangea izan zen, duela 180 milioi urte. Hurrengo "kontinente bakarra" 250 milioi urtetan agertuko ei da, Afrika, Eurasia eta Amerikaren arteko elkarketaren ondorioz, Pangea Proxima (edo Pangea Ultima) izenekoa[26].
Gaur egungo kontinenteez gain, kontinente terminoaren esanahiak iragan geologikokoak ere hartzen ditu. Superkontinenteak, hein handi batean, erregistro geologikoan kratoi bat edo nukleo kontinental bat baino gehiago osatzen duten lur-masak dira. Horien artean daude Laurasia, Gondwana, Vaalbara, Kenorland, Columbia, Rodinia eta Pangea. Denborarekin, superkontinente horiek zatitu egin ziren egungo kontinenteak osatuz.
Kontinenteetako zati batzuk azpikontinentetzat jotzen dira, bereziki kontinente nagusitik forma geografikoek bereizitako penintsula handiak. Adibide ezagunena Indiako azpikontinentea da[27]. Arabiar Penintsula, Hego Amerikako Hego Konoa eta Ipar Amerikako Alaska adibidetzat har daitezke[27].
Kasu hauetako askotan, "azpikontinenteak" kontinentearen plaka tektoniko ezberdinetan daude, terminologia geologikoki justifikatuz[28].
Groenlandia, oro har, Ipar Amerikako Plakaren ipar-ekialdeko periferian munduko uharterik handiena bezala kontsideratzen da, batzuetan azpikontinente gisa aipatzen da. [29] [30] Hau kontinente baten ertzean dagoen penintsula oso handi bat osatzen duen azpikontinentearen ikuspegi konbentzionaletik alde nabarmena da. [31]
Amerika kontinente bakar gisa ikusten den tokian, bi azpikontinentetan banatzen da (Ipar Amerika eta Hego Amerika) [32] [33] [34] edo hiru (Erdialdeko Amerika hirugarrena izanik). [35] [36] Eurasia kontinente bakartzat hartzen denean, Europa azpikontinente gisa hartzen da. [37]
Uharte batzuk lurrazal kontinental atal batean daude, zeina kontinente nagusi batetik banatu eta aldendu den. Erlatiboki tamaina nahiko txikia dutenez, kontinentetzat hartzen ez badira ere, mikrokontinentetzat har daitezke. Madagaskar da adibide ohikoena, oro har Afrikako uhartetzat hartzen dena, baina bere bilakaera dibergenteak, ikuspegi biologiko batetik, "zortzigarren kontinentea" deritzona.[38]
Lurrazal kontinentaleko eskualde batzuk ozeanoak estaltzen ditu neurri handi batean eta kontinente urperatutzat jo daitezke. Adibide aipagarriak dira Zeelandia (Zelanda Berrian eta Kaledonia Berrian azaleratua)[39] eta Kerguelen ordokia (ia erabat urperatua Indiako Ozeanoaren hegoaldean).[40]
Ondorengo taulak lurrean zazpi kontinenteek dituzten punturik altuenak eta baxuenak zerrendatzen ditu, punturik altuenetik sailkatuta.
Kontinente / Azpikontinente | Punturik altuena | Altuera | Puntu altuena duen herrialdea edo lurraldea | Punturik baxuena | Altuera | Puntu baxuena duen herrialdea edo lurraldea |
---|---|---|---|---|---|---|
(metroak) | (metroak) | |||||
Asia | Everest mendia | 8.848 | Txina eta Nepal | Itsaso Hila | −427 | Israel, Jordania, eta Palestina |
Hego Amerika | Aconcagua | 6.960 | Argentina | Laguna del Carbón | −105 | Argentina |
Ipar Amerika | Denali mendia | 6.198 | AEB | Heriotzaren harana† | −86 | United States |
Afrika | Kilimanjaro mendia | 5.895 | Tanzania | Assal aintzira | −155 | Djibouti |
Europa | Elbrus mendia | 5.642 | Errusia | Kaspiar Itsasoa | −28 | Azerbaijan, Kazakhstan, eta Errusia |
Antartika | Vinson | 4.892 | Deep Lake, Vestfold Hills† | −50 | None†† | |
Australiar kontinentea | Puncak Jaya | 4.884 | Indonesia (Papua) | Eyre aintzira | −15 | Australia |
† Altuera txikieneko puntua Ipar Amerika eta Antartikarako ematen dira. Kontinente hauetako itsaspeko ez diren harri-kotarik baxuenak Jakobshavn glaziarraren azpian dagoen aska dira, −1,512 metre (−4,961 ft) [41] eta Bentley Subglacial Trench, −2,540 metre (−8,330 ft), baina hauek izotz kilometroak estalita daude.
†† Australiak Australiako Lurralde Antartikoko zati gisa aldarrikatu zuen, baina aldarrikapen hori ez du nazioarteko komunitateak aitortzen.
Iturri batzuek Kuma-Manych Depresioa (Paratethys-aren aztarna) zerrendatzen dute Europa eta Asiaren arteko muga geologiko gisa. [42] [43] Honek Kaukasoa Europatik kanpo kokatuko luke eta, horrela, Mont Blanc (4810 m-ko altitudea) Graian Alpeetan Europako punturik altuena bihurtuko litzateke; punturik baxuena Kaspiar Itsasoaren ertza izango litzateke oraindik.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.