Eguzki Sistemako hirugarren planeta From Wikipedia, the free encyclopedia
Lurra Eguzki-sistemako hirugarren planeta da, dentsoena eta bizia duen planeta ezagun bakarra. Datazio erradiometrikoa erabilita eta beste ebidentzia iturri batzuk hartuta, Lurra orain dela 4.500 milioi urte baino gehiago sortu zen[22][23][24][25]. Lurraren grabitateak[26] espazioko beste objektu batzuekin elkarrekintza du, bereziki Eguzkia eta Ilargiarekin, Lurraren satelite natural bakarra. Lurrak Eguzkiaren inguruan bira bat ematen du 365,26 egunean behin, urte gisa ezagutzen den denbora. Denbora honetan zehar Lurrak bere buruari 366,26 bira ematen dizkio[oh 2].
.jpg) Lurraren irudi elkartua, NASAk egina. | |||||||||||||
| Izendapenak | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Izen alternatiboa | Mundua, Ludia, Gaia, Amalur | ||||||||||||
| Ezaugarri orbitalak | |||||||||||||
| Garaia: J2000.0 | |||||||||||||
| Afelioa | 152098232 km (1.01671388 UA) | ||||||||||||
| Perihelioa | 147098290 km (0.98329134 UA) | ||||||||||||
| Eszentrikotasuna | 0.01671123[1] | ||||||||||||
Batezbesteko abiadura orbitala | |||||||||||||
| 269.05°[4] | |||||||||||||
| Makurdura orbitala | 7.155° Eguzkiaren ekuatorera; 1.57869°[5] plano inbariantera. | ||||||||||||
| 348.73936°[3] | |||||||||||||
Perihelioaren argumentua | 114.20783°[3] | ||||||||||||
| Sateliteak | 1 (Ilargia) 1070 satelite artifizial | ||||||||||||
| Ezaugarri fisikoak | |||||||||||||
Batezbesteko erradioa | 6371.0 km[7] | ||||||||||||
Ekuatoreko erradioa | 6378.1 km[8] | ||||||||||||
Poloko erradioa | 6356.8 km[9] | ||||||||||||
| Zanpaketa | 0.0033528[10] 1/298.257222101 (ETRS89) | ||||||||||||
| Zirkunferentzia | 40075.017 km (ekuatoriala) [8] 40007.86 km (meridionala) [11][oh 1] | ||||||||||||
Gainazal azalera | 510072000 km2[12][13] (148940000 km2 (29.2%) lehorra 361132000 km2 (70.8%) ura) | ||||||||||||
| Bolumena | 1.08321×1012km3[3] | ||||||||||||
| Masa | 5.97219×1024kg[14] 3.0×10-6 Eguzki) | ||||||||||||
| Batezbesteko dentsitatea | 5.514 g/cm3[3] | ||||||||||||
Gainazal grabitatea | 9.807 m/s2 (1 g) | ||||||||||||
Inertzia momentuaren faktorea | 0.3307[15] | ||||||||||||
| 11.186 km/s[3] | |||||||||||||
Errotazio periodo siderala | 0.99726968 d[16] (23h 56m 4.100s) | ||||||||||||
Ekuatoreko errotazio abiadura | 1,674.4 km/h (465.1 m/s)[17] | ||||||||||||
| 23°26' 21.4119 [2] | |||||||||||||
| Albedoa | 0.367 (geom.)[3] 0.306 (Bond)[3] | ||||||||||||
| |||||||||||||
| Atmosfera | |||||||||||||
Gainazaleko presioa | 101.325 kPa (itsas mailan) | ||||||||||||
| Osaera | 78.08% nitrogeno (N2)[3] (aire lehorra) 20.95% oxigeno (O2) 0.930% argon 0.039% karbono dioxido[21] ~ 1% ur lurrun (klimaren arabera) | ||||||||||||
Lurraren biraketa-ardatza bere plano orbitalarekiko okertua dago, urtaroak sortuz[27]. Ilargiaren eta Lurraren arteko grabitazio elkarrekintzak itsasaldiak sortzen ditu, Lurra bere ardatzean egonkortzen du eta biraketa abiadura geldotzen du[28]. Lurra da Eguzki-sistemako planetarik dentsoena eta lau planeta telurikoen artean handiena.
Lurraren litosfera milioika urtetan gainazalean zehar higitzen diren plaka tektoniko[29] izeneko hainbat atal zurrunetan banatuta dago. Lurraren gainazalaren % 71 urez estalita dago[30]. Beste guztia kontinente eta uharteak dira, bertako aintzira eta ur-ibilguak kontuan hartuta. Poloak gehienbat izotzez daude estaliak, itsas-izotzak eta Antartikako izotz-geruza barne. Lurraren barnea oraindik ere aktibo dago, burdinazko barne-nukleo solidoarekin, eremu magnetikoa eragiten duen kanpo-nukleo likidoarekin eta mantu osatzen duen geruza lodi eta nahiko solidoarekin. Geruza hauek plaken tektonika eragiten dute.
Lurraren historiako lehen mila milioi urtetan, bizia agertu zen ozeanoetan, eta Lurraren atmosfera eta gainazala eraldatzen hasi zen, organismo aerobiko eta anaerobiko ugari sortuz. Ebidentzia geologikoaren arabera, biziaren jatorria orain dela 4.100 milioi urte eman zen, gutxienez. Hortik aurrera, Lurrak Eguzkiarekiko duen distantziak, ezaugarri fisikoek eta historia geologikoak baimendu du biziaren eboluzioa eta garapena. Lurreko biodibertsitatea milioika urtetan garatu da, era jarraituan hedatuz iraungipen masiboetan izan ezik[31]. Lurrean bizi izan diren espezieen % 99 baino gehiago iraungita dago[32][33][34]. Gaur egun zenbat espezie bizi diren eztabaidarako gaia da[35][36][37], espezie gehienak ez direlako oraindik deskribatu[38]. Lurrean 7.600 milioi gizaki bizi dira, haren biosferaren eta mineralen mende[39]. Gizakiek gizarte eta kultura ezberdinak garatu dituzte; politikoki, Lurrean 200 estatu burujabe baino gehiago daude.
Lur hitzaren jatorriaren inguruan eztabaida dago. Joseba Lakarrak bere erro monosilabikoen teorian kokatzen du jatorria, eta *dur errotik datorrela dio[40]. Beste etimologia batek dio zelta jatorrikoa dela, eta «gainazala» edo «zorua» esan nahi zuen[41]; irlandera zaharrean Lár esaten zen[42] edo galesez llawr. Hitz hauek aitzinbritonieratik datoz, *lọr[43]. Hitz honetatik hainbat eratorri daude hizkuntza zeltatan: lor bretoiera zaharrean eta leur bretoieraz zein kornubieraz, edo laur aitzinako galesez; guzti hauen esanahia «zorua» da[44]. Aintzinzelterazko *ɸlārom hitzetik dator eta hau aitzinindoeuroperako *pleh₂rom edo *ploh₂rom hitzetatik. *pleh₂- erroak «laua izatea» esan nahi du[45]. Hitz horretatik eratortzen dira ere latinezko plautus (oskoen 𐌐𐌋𐌀𐌅𐌕𐌀𐌃 hitzetik; «laua», «zabala»), plānus («laua») eta planta («landare») hitzak[46]. Latinezko hitz hauen jatorri berberekoak dira euskarazko «laua», «leun» eta «landare».
Lurraren sinonimo bezala hainbat hitz erabiltzen dira. Horietako bat ludi da, Sabin Aranak asmatutako neologismoa, lu- hitzari -di atzizkia gehituta[47]. Beste bat mundu da (gaztelaniaz: mundo, frantsesez: monde), latineko mundus hitzetik eratorria eta hau etruskotik (𐌌𐌖𐌈) edo aitzinindoeuroperatik (*mh₂nd-). Jatorrian «garbia» edo «edertua» esan nahi du (alderatu aurkako inmundizia hitzarekin)[48][49].
Termino zientifikoak erabiltzen direnean, latinezko terra eta tellūs hitzak eta antzinako grezierako γῆ (gē) ere erabiltzen dira. Terra hitza terraformazio bezalako hitzetan erabiltzen da, eta aitzinindoeuroperako *ters- hitzetik eratorria da, «lehorra»; tellus hitza teluriko bezalako hitzetan erabiltzen da, aitzinindoeuroperako *telh₂-o- hizetik («zorua»); grezierazko γῆ hitza geologia bezalako hitzetan erabiltzen da; bertatik dator ere Lurra izendatzeko sinonimoa den Gaia.
Eguzki-sisteman aurkitutako materialik zaharrenak 4.567,2±0,6 milioi urte ditu[50]. Orain dela 4.540±40 milioi urte Lurraren lehen egitura osatu zen[51][52]. Eguzki sistemaren sorrera eta garapena aldi berean eman zen. Teorian, nebulosa edo disko protoplanetario batetik sortzen dira planetak. Grabitatearen ondorioz disko hori biratzen hasten da, eta biraketarekin lauago egiten sortu berria den izarraren inguruan. Planetak disko horretan ere sortzen hasten dira, grabitazioaren ondorioz. Nebulosa horretan gasak, izotza eta hautsa daude. Teoria nebularraren arabera, planetesimalak sortzen dira akrezioz, eta Lurra bezalako planeta batek 10 eta 20 milioi urte artean behar izan zituen osatzeko[53].
Ilargiaren sorrera ere Lurraren sorrerarekin batera ikertzen da. Ilargia orain dela 4.530 milioi urte inguru sortu zen[54]. Hipotesi nagusiaren arabera Marteren tamaina zuen objektu batek, Tea izenekoa, Lurraren aurka jo zuen eta kanporatutako materialaren akrezioa sortu zen Ilargia[55]. Ikuspegi honen arabera Theia Lurraren masaren % 10 inguru zuen[56], eta bere masaren zati bat Lurrean barneratu zen[57]. Orain dela 4.100 eta 3.800 milioi urte artean asteroide kopuru handi batek Lurra eta Ilargiaren aurka jo zuen, Bonbardaketa Handi Berantiarra deitu den fenomenoan. Lurraren inguruan eragin handia izan zuen, baina bereziki Ilargiarenean.
Lurraren atmosfera eta ozeanoak sumendien aktibitatearen eta desgasifikazioaren ondorioz sortu ziren. Ur lurruna iturri hauetatik atera eta kondentsatu zen ozeanoak sortzeko, eta asteroide, protoplaneta eta kometen izotzarekin kopurua handitu zen[58]. Eredu honen arabera, atmosferako berotegi-efektuko gasek ozeanoak ez izoztea ekarri zuen, Eguzkiak garai hartan gaur egun duen Eguzkiaren argitasunaren % 70 baino ez baitzuen[59]. Orain dela 3.500 milioi urte Lurraren eremu magnetikoa eratu zen, atmosfera Eguzki haizeak eramatea ekidin zuena[60].
Lurraren kanpoaldean zegoen magma urtua solidotzen hasi zen geruza bat sortuz. Bi eredu daude gaur egun prozesu hau azaltzeko[61]: batean lur lehorreko masak pixkanaka sortu ziren gaur egungo formara iritsi arte[62]; bestean, probabilitate handiagoarekin, sorrera hori azkarra izan zen[63] Lurraren historiaren lehen uneetan, eta ondoren mugimendurik gabeko egoera kontinental egon zen[64][65]. Kontinenteak plaken tektonikaren ondorioz sortu ziren, Lurraren barnealdearen bero galeraren ondorioz. Ehunka milioi urte pasa eta gero, superkontinenteak sortu eta bereizi dira behin eta berriz. Orain dela 750 milioi urte Rodinia izeneko superkontinentea hautsi zen. Ondoren berriro elkartu ziren, Pannotia izenekoa sortzeko orain dela 600-540 milioi urte artean. Hau berriro apurtu eta Pangea osatu zen, orain dela 180 milioi urte hautsi zena[66].
Hainbat alditan glaziazioak egon dira, adibidez Neoproterozoikoan ia-ia lur osoa izotzez estali zen[67][68]. Gaur egungo izotzaren distribuzioa orain dela 40 milioi urte inguru hasi zen, eta izotza orain dela 3 milioi urte hasi zen handitzen. Latitude garaiko eremuetan glaziazio ezberdinak eman dira ziklikoki hortik aurrera, 40.000 eta 100.000 urtean behin. Azken glaziazio kontinental handia orain dela 10.000 urte amaitu zen[69].
Orain dela 4.000 milioi urte inguru euren burua erreakzio kimikoz erreplikatzeko gai ziren lehen molekulak sortu ziren. 500 milioi urte beranduago azken arbaso unibertsal komuna bizi izan zen[70]. Fotosintesiari esker Eguzkiaren energia zuzenean eralda zitekeen biologian. Sortutako oxigeno molekularrak () atmosferan metatu zen, eta eguzki-erradiazioaren izpi ultramoreen ondorioz ozono geruza () sortu zen atmosferaren goiko geruzatan[71]. Zelula txikiak beste handiagoen barruan sartuz eukarioto izeneko zelula konplexuak sortu ziren[72][73]. Zelula-koloniak geroz eta espezializatuago bilakatu ziren, eta horrekin lehen organismo zelulaniztunak sortu ziren. Ozonoak eteten zuen erradiazio ultramorea gutxituz, Lur lehorra kolonizatu zuen biziak[74]. Bizitzaren lehen ebidentzia fosila Australiako Mendebaldeko hareharri batean aurkitutako orain dela 3.480 milioi urteko mikrobioak daude[75]. Groenlandiako arroka metasedimentario batzuetan orain dela 3.700 milioi urteko grafito biogeniko arrastoak aurkitu dira[76]. Australian ere orain dela 4.100 milioi urteko material biotikoa aurkitu da[77][78]. Hala ere mikroorganismoak zuzenean erakusten dituen ebidentzia zuzenik zaharrena orain dela 3.450 milioi urtekoa da[79][80].
Neoproterozoikoan, orain dela 750 eta 580 milioi urte, Lurraren gehiengoa izotzez estali zen. Elur-bola Lurra deitu den hipotesi hau oso interesgarria da ondoren gertatutako Kanbriarreko leherketa aztertzeko, fosilizatzen ziren lehenengo animalia eta landareak azkar konplexuago egiten hasi baitziren[81]. Kanbriarreko leherketaren ostean, orain dela 535 milioi urte, bost iraungitze masibo izan dira[82]. Horietatik azkena orain dela 65 milioi urte gertatu zen, Kretazeo eta Tertziarioa bereizteko balio duen meteorito batek dinosauroak eta beste hainbat animalia hil eta ugaztunei bidea utzi zienean. Ugaztunak orain dela 66 milioi urte hasi ziren dibertsifikatzen, eta hainbat milioi urte beranduago Orrorin tugenensis izeneko primate batek zutik ibiltzeko gaitasuna eskuratu zuen[83]. Honek tresnen erabilera eta komunikazioa bultzatu zuen, burmuina gehiago estimulatuz, giza eboluzioaren oinarrian. Duela 20.000 urte, gizakiak nekazaritza garatu zuen, Neolitoko iraultzan, eta harekin batera lehenengo zibilizazioak sortu ziren orain dela 10.000 urte: horrek Lurraren itxura guztiz eraldatu zuen[84].
Lurraren etorkizun urruna Eguzkiaren etorkizunari lotuta dago. Hurrengo 1.100 milioi urtetan, eguzkiaren luminositatea % 10 handituko da, eta hurrengo 3.500 milioi urtetan % 40 inguru[85]. Lurrazaleko tenperatura etengabe igoko da, karbonoaren ziklo inorganikoa bizkortuz eta kontzentrazioa gutxituz, landareentzat hilgarria den punturaino (10 ppm C4 fotosintesirako) iritsiz hemendik 500-900 milioi urte inguru barru[86]. Landare gabeziak atmosferako oxigenoa galtzea ekarriko du, animalien bizia ere ezinezko eginez[87]. Beste mila milioi urte pasata, lurrazaleko ur guztia desagertuko da, eta batez besteko tenperatura globala 70 °C inguru izango da[88]. Puntu horretatik aurrera, Lurrean bizia egon daiteke beste 500 milioi urtez, edo 2.300 milioi urte atmosferatik nitrogenoa kentzen bada[89]. Eguzkia egonkorra balitz ere betirako, hurrengo mila milioi urtetan ozeanoetako uraren % 27 mantura jaitsiko da, ozeano erdiko gandorretan ez delako nahikoa lurrun aterako[90].
Eguzkia erraldoi gorria izango da hemendik 5.000 milioi urte ingurura. Ereduek aurreikusten dute Eguzkiaren tamaina handituko dela UA 1 izan arte (150 milioi kilometro), gaur egun baino 250 aldiz handiagoa[91][92]. Lurraren patua zein izango den ez dago hain argi. Erraldoi gorri gisa, Eguzkiak bere masaren % 30 inguru galduko du, beraz itsasaldien efektuen ondorioz Lurra 1,7 UA ingurura urrunduko da (250 milioi kilometro) Eguzkiak bere erradio maximoa duenean. Izaki bizidunik egongo balitz, ia guztia (edo agian guztia) desagertuko litzateke Eguzkiaren argitasuna handitu delako (gaur egun duena baino 5.000 aldiz distiratsuagoa izango da)[85]. 2008an egindako simulazio batek erakutsi zuen Lurraren orbita erortzen joango dela, pixkanaka, Eguzkiaren grabitazioaren tiraldiaren ondorioz. Kromosferan sartzen den unean Lurra lurrundu eta desagertuko da[91].
Lurraren forma esferoide oblatu batena da. Errotazioaren ondorioz, Lurra zanpatua dago poloetan eta zabalduago ekuatorean[94]. Lurraren diametroa ekuatorean poloetan baino 43 kilometro handiagoa da. Beraz, Lurraren masa zentrotik urrunen dagoen puntua Ekuadorren dagoen Chimborazo sumendia da[95][96][97][98]. Esferoidearen erreferentziarako batez besteko diametroa 12.742 kilometro da. Topografia lokalak esferoide idealizatutik urruntzen du Lurraren forma, nahiz eta eskala global batean desbideraketa hauek txikiak dira Lurraren erradioarekin alderatuta: desbideraketa maximoa Marianetako itsas hobian ematen da, % 0,17, itsas-mailaren azpitik 10.911 metrora daudenak; Everest mendia 8.848 metrora dago itsas-mailatik, eta bere desbideraketa % 0,14 da[oh 3].
Geodesian, Lurreko ozeanoek lur lehorrik edo itsasaldirik eta haizerik gabe hartuko lukeen formari geoide esaten zaio. Zehatzago esanda, geoidea da itsas mailan grabitazio ekipotentziala duen gainazala.
Ekuatoreko zirkunferentzia 40 091 km-koa da, diametroa aldiz, ekuatorean 12 756 km-koa den bitartean, poloetan 12 730 km-koa da. Erreferentziazko bataz besteko diametroa 12 742 km ingurukoa da, gutxi gorabehera, 40 000/π. Garrantzitsua da jakitea, metroa definitzeko ekuatoretik Ipar Polora dagoen distantzia hartu zen ardatz gisa, Parisetik (Frantzia) pasata. Aipatutako distantziaren bat hamar milioirenek metro bat osatzen dute.
Lur planetaren tamainaren lehen neurketa Eratostenesek egin zuen, K. a. 240 urtean. Garai haietan Lurra itxura biribileko gisa irudikatzen eta onartzen zela esan beharra dago. Eratostenesek kalkulu konplexu hau egiteko Eguzkiak solstizioan zegoenean argitzen zuen lur eremuaren angelua neurtu zuen, Alexandriatik eta Sienatik, bi hiri hauen arteko distantzia 750 km-koa izanik. Egindako kalkuluei esker eskuratu zuen neurria 12 000 km-ko diametroa izan zen eta 40 000 km-ko zirkunferentzia, gaur egungo datuetatik oso hurbil egon zen, izan ere, % 6-ko akatsa baino ez zuen egin.
Urteak pasa eta handik mende bat ingurura, Apameako Posidoniok, helburu berdinarekin, kalkuluak egiten hasi eta emaitza ezberdinak atera zitzaizkion. Haren arabera, 29 000 km-ko zirkunferentzia eduki beharko luke gure planetak, gaur egungo datuak begiratuz gero, zehaztasun gutxikoak direla jakingo dugu. Ptolomeok balio hau onartu zuenez, hurrengo mendeetan zehar erabilia izan zen, Eratostenesenak erdi ahaztuta geratu ziren bitartean. 1521ean Magallaesek gure munduari itzuli osoa eman zionean, Eratostenesen neurria berrezarri zen.
, 
...| Konposatua | Formula | Konposizioa | |
|---|---|---|---|
| Kontinentala | Ozeanikoa | ||
| silikatoak | %60,6 | %48,6 | |
| aluminio oxido | %15,9 | %16,5 | |
| kaltzio oxido | %6,41 | %12,3 | |
| magnesio oxido | %4,66 | %6,8 | |
| burdin oxido | %6,71 | %6,2 | |
| sodio oxido | %3,07 | %2,6 | |
| potasio oxido | %1,81 | %0,4 | |
| titanio dioxido | %0,72 | %1,4 | |
| fosforo pentaoxido | %0,13 | %0,3 | |
| manganeso oxido | %0,10 | %1,4 | |
| Guztira | %100,1 | %99,9 | |
Lurraren masa 5.97×1024 kg inguru da. Batez ere burdinez (% 32,1), oxigenoz (% 30,1), silizioz (% 15,1), magnesioz (% 13,9), sufrez (% 2,9), nikelez (% 1,8), kaltzioz (% 1,5) eta aluminioz (% 1,4 osatuta dago; gainontzeko % 1,2 beste elementu kimikoen trazak dira. Masaren segregazioaren ondorioz, nukleoa batez ere burdinez osatuta dagoela estimatzen da (% 88,8), nikel (% 5,8), sufre (% 4,5) eta beste elementu batzuen trazekin batera[101].
Lurrazalaren osagai nagusi ia guztiak oxidoak dira. Oxido ez direnen artean kloroa, sufrea eta fluorra daude, baina arroken % 1 baino ez dira. Lurrazalaren % 99 hamaika oxidok osatzen dute, batez ere silikatoak, alumina, burdin oxidoa, karea, magnesia eta potasak[102].
Lurraren egitura, beste planeta teluriko guztietan bezala, geruzatan bereizia dago. Geruza hauek izan daitezke kimikoak edo fisikoak. Bi eredu daude lurraren barnealdea azaltzeko, eredu geoestatikoa eta geodinamikoa. Lurraren egitura mekanikoa aztertzen badugu, eredu geodinamikoa izango dugu; erreologia bakarrik aztertzen badugu, geoestatikoa. Eredu batean mantua dena eta bestean mesosfera denaren barnealdean nukleoa dago. Nukleoaren kanpoaldean biskositate oso baxua duen zona likido bat dago, eta barruan solidoa den barne nukleoa[103]. Barne nukleoak planetak baino pixka bat azkarrago biratzen du, 0,1-0,5º inguru gehiago urtean[104]. Barne nukleo honen erradioa lurraren bosten bat da.
Lurraren barne-beroa akrezio planetarioak sortutako hondar-berotik (% 20) eta desintegrazio erradioaktiboak sortzen duen berotik (% 80) dator.[105] Lur planetaren kasuan, bero gehien ekoizten duten isotopoak hauek dira: potasio-40, uranio-238, uranio-235 eta torio-232.[106] Planetaren erdigune edo nukleoan, tenperatura 7000ºK-etara eta presioa 360 GPa-ra iritsi daiteke.[107] Lur planetaren bero-iturri nagusia isotopoen desintegrazio erradioaktiboan oinarritutakoa denez, gure planeta gaztea zenean, bizitza ez oso luzeko isotopoak erabat desintegratu baino lehen, beroa askoz ere handiagoa eduki behar izan zuela diote zientzialariek. Bero ekoizpen gehigarri honek, gutxi gorabehera duela 3000 milioi urte gaur egungoaren bikoitza zena,[105] planetaren barneko tenperatura gradienteak areagotu izanaren aukera aintzakotzat hartzeko modukoa da. Hau hala izan bazen, mantuaren konbekzioa eta plaken tektonika askoz ere nabariagoa izango zen eta beraz, komatiten antzeko harri igneoen eraketa bideragarria. Bestela esanda, aipatutako harrien existentzia azalduko zuen tenperatura gradienteak areagotu izanak.[108]
| Isotopoa | Igorritako beroa Isotopoa Watt/kg-ko |
Batez besteko bizia Urtetan |
Mantuan dagoen batez besteko kontzentrazioa Kg isotopo/kg mantuko |
Igorritako beroa Mantuan W/kg |
|---|---|---|---|---|
| 238U | 9,46 × 10-5 | 4,47 × 109 | 30,8 × 10-9 | 2,91 × 10-12 |
| 235U | 5,69 × 10-4 | 7,04 × 108 | 0,22 × 10-9 | 1,25 × 10-13 |
| 232Th | 2,64 × 10-5 | 1,40 × 1010 | 124 × 10-9 | 3,27 × 10-12 |
| 40K | 2,92 × 10-5 | 1,25 × 109 | 36,9 × 10-9 | 1,08 × 10-12 |
Lurraren bero-galeraren batez bestekoa 87 mW m-2-koa da; hala hala izanda, planetaren bero-galera orokorra 4,42 × 1013 W-koa da.[110] Nukleoaren energia termikoaren zati batek, mantuko lumei esker gainazalerantz ihes egiten du, prozesu edo konbekzio mota hau tenperatura altuetan haitzak azaleratzean datza. Luma hauek puntu beroak eta basaltozko koladak eragin ditzakete.[111] Lurrak galtzen duen bero gehienak plaka tektonikoen artetik igaroz edo hauetatik iragazi eta ozeanoko dortsaletan dauden mantuaren azaleratzeetatik ihes egiten du. Gainerako galera guztiak litosferaren bidez gertatzen dira, batez ere ozeanoetan, bertan lurrazala kontinenteetan baino askoz ere meheagoa baita.[112]
Plaken tektonikaren teoriaren arabera, Lurraren azala plaka deritzen zenbait zatitan banatuta dago. Plaka horiek litosfera-zati mugikorrak dira; beraz, lurrazal kontinentalaz edota lurrazal ozeanikoz eta mantu zati batez osatuta daude, eta 80 eta 150 km bitarteko lodiera dute. Litosfera-zatiak edo plakak, denbora-eskala geologikoan, makurdurarekiko zurruntasunik gabeko fluido likatsuen gisan jokatzen duen astenosferaren gainean mugitzen dira, 1-20 cm/u bitarteko abiadurarekin[113]. Beraz, plakak esfera baten gaineko estalki-zati mugikor gisa irudika daitezke. Plaken etengabeko mugimenduen eraginez, esfortzu izugarriak sortzen dira, eta horiek plaken arteko mugetan lurrikara edo prozesu magmatikoen bitartez islatzen den deformazioa eragiten dute. Deformazioa, batez ere, plaken arteko mugetan pilatzen denez, plakek gorputz zurrun gisa jokatzen dutela onartzen da. Plaken mugimenduaren arabera, hiru muga-mota bereizten dira: muga dibergenteak, non plakak elkarrengandik urrundu egiten baitira (rift kontinentalak eta ozeano-gandorrak); muga konbergente edo subdukzio-eremuak, non plaken hurbilketa-mugimenduaren ondorioz plaka bat bestearen azpitik mantuan barneratzen baita; eta muga kontserbakorrak edo faila transformatzaileak, zeinetan plaken mugimendua horizontalki eta norabide berean gertatzen baita litosfera sortu edo deuseztatu gabe[114].
Plaken arteko mugak dira lurrazalean aurki daitezkeen eremurik ezegonkorrenak; horietan sortzen dira lurrikara eta sumendi gehienak, eta muga horietan garatzen dira Lurraren azaleko ezaugarri topografiko nabarmenenak (ozeano-gandorrak, ozeanoetako fosak eta mendikateak). Prozesu horiek erabiliz definitu dira lurrazala osatzen duten zazpi plaka nagusiak: Ozeano Barekoa, Ipar Amerikakoa, Hego Amerikakoa, Eurasiakoa, Afrikakoa, India-Australiakoa eta Antartikakoa. Horietaz gain, eskala txikiagoko dozena bat plaka definitzen dira; horien artean ezagunenak Ozeano Barearen ekialdean dauden Nazca eta Cocos plakak dira[114]. Cocos plaka da guztietan mugimendurik azkarrena duena, urtero 75 milimetro mugitzen baita[115]. Plakarik geldoena, aldiz, Eurasiar plaka da, 21 milimetrorekin urtean[116]. Plaka bat litosfera ozeanikoz soilik egon daiteke eratuta (Ozeano Bareko plaka), edo litosfera ozeanikoz eta kontinentalaz, baina sekula ez litosfera kontinentalaz soilik[114].
Lurraren azalera 510 milioi km2 ingurukoa da.[117] Honen % 70,8, hau da, 361,13 milioi km2 itsas mailaren azpitik dago eta itsas urez estalia dago.[118] Ozeanoen azaleraren azpian, plataforma kontinental gehienak, mendiak, sumendiak,[119] lubaki ozeanikoak, urpeko arroilak, goi-ordoki ozeanikoak, mundu osoa hartzen duten ozeano erdiko mendikateak daude. Gainerako % 29,2a, 148.94 milioi km2, ez dago urez estalia. Leku batetik bestera erliebea oso ezberdina da eta mendiak, basamortuak, lautadak, goi-ordokiak eta bestelako forma geografikoak aurkitu ditzakegu bertan. Tektonika, higadura, sumendi-erupzioak, uholdeak, meteorizazioa, glaziazioa, koralezko arrezifeen hazkundea eta meteoritoen eragina dira Lurraren azalera etengabe birmoldatzen duten prozesuak, denbora geologikoan.[120][121]
Lurrazal kontinentala dentsitate txikiko materialez osatua dago, esate baterako, granito igneoak eta andesita. Basaltoa ez da hain ohikoa urik gabeko lurrazalean, baina dentsitate gutxiago duen arroka bolkaniko hau ozeanoen hondoetako osagai nagusia da.[122] Arroka sedimentarioak lurperatuta geratu eta elkarrekin trinkotutako sedimentuek osatzen dute. Ia kontinenteko azaleraren % 75a arroka sedimentarioek estaltzen dute, nahiz eta lurrazalaren % 5 osatzen duten soilik.[123] Lurrean aurkitutako hirugarren arroka mota arroka metamorfikoa da. Mota hau jadanik existitzen diren arroka moten eraldaketaren ondorioz sortutakoa da, presio eta tenperatura altuen eraginez. Lurraren gainazalean silikatozko mineral ugarienak kuartzoa, feldespatoak, anfibola, mika, piroxenoa eta olibinoa dira.[124] Karbonatozko mineral arruntak kaltzita (kareharrian aurkitzen dena) eta dolomita dira.[125]
Lurraren azaleraren altuera Itsaso Hilaren -418 metroetatik (lurreko puntu baxuena), Everest mendiko 8.848 metroetara doa, hau delarik munduko punturik altuena. Itsas mailaren gainetik dagoen lurraren batez besteko altuera 797 metrokoa da.[126]
Pedosfera lurrazal kontinentalaren kanpoaldeko geruza da eta lurzorua eta lurzoruaren eraketa prozesuetan oinarritzen da. Landatu daitekeen lurrazala lurrazal lehorraren % 10,9a da, % 1,3 laborantza izanik iraunkorki.[127][128] Lurrazal lehorraren % 40 inguru nekazaritzan erabiltzen da: 16,7 miloi km2 laborantzan eta eta 33,5 milioi km2 larreetan.[129]
Lurraren azalera handiena urak hartzen du. Esan genezake, Lurraren azalerako 4 zatitik 3 ura direla. Ur masa guzti horri hidrosfera deritzo, eta ur gaziz eta ur gezaz osaturik dago. Baina ur gazi eta gezaren arteko banaketa ez da orekatua: ur guztitik % 94 ur gazia da eta % 6 bakarrik da ur geza. Ura izotz forman egon daiteke (solidoa), glaziarretan eta izotz-kaskoetan gertatzen den bezala, likidoa itsasoetan, lakuetan, ibaietan eta abarretan.
Lurraren itsas mailako presio atmosferikoa 101,325 kPa edo 14,696 psi-koa da batezbesteko[130], eta 8,5 km-ko altuera du[131]. Atmosfera lehor batean, osaera honakoa da: % 78,084 nitrogenoa, % 20,946 oxigenoa, % 0,934 argona eta karbono dioxido eta beste gas molekulen kopuru txikia.[130] Ur lurrunaren edukia % 0,01 eta % 4 artean dago[130], baina bataz beste % 1 inguru da[131]. Troposferaren altuera latitudearekin aldatzen da: poloetan 8 kilometrokoa da, ekuatorean 17 km-tara iristen delarik. Eguraldiaren eta urtaroko faktoreen arabera aldakuntza batzuk jasaten ditu.[132]
Lurraren biosferak bere atmosfera nabarmenki aldatu du. Fotosintesi oxigenikoaren ondorioz, duela 2,7 miloi urte sortzen hasi zena, gaur egun nitrogeno-oxigenoz osatuta dugun atmosfera osatuz joan zen.[71] Aldaketa horrek organismo aerobikoen ugaritzea ahalbidetu zuen, eta era ez zuzenean, ozono geruzaren eraketa, O2 atmosferiko hori O3an bihurtzen joan baitzen. Ozono geruzak eguzki-erradiazio ultramorearen oztopatzen du, Lurrean bizitza ahalbidetuz.[133] Bizitzarentzat garrantzitsuak diren beste funtzio atmosferikoak ur lurruna garraiatzea, gas erabilgarriak eskaintzea, meteoro txikiek azalera kolpatu aurretik erretzea eta tenperatura leuntzea lirateke.[134] Azken fenomeno hau berotegi-efektua bezala ezagutzen da: atmosferan dauden molekulek lurretik igortzen den energia termikoa harrapatzen dute, ondorioz batez besteko tenperatura igoz. Ur lurruna, karbono dioxidoa, metanoa, oxido nitrosoa eta ozonoa dira berotegi-efektua sortzen duten gas nagusiak. Beroaren atxikipen-efektu hori gabe, batez besteko tenperatura -18 °C izango litzateke, oraingo +15 °C-en aldean[135], eta ziurrenik Lurreko bizitza ez litzateke gaur egungo forman existituko.[136] 2017ko maiatzean, argi distira batzuk, milioika kilometrotara zegoen satelite batetik ikusi zituztenak, atmosferako izotz kristalek islatutako argia zela aurkitu zuten.[137][138]
.svg){kind=small}
