Milan

Milan^[1] (italieraz: Milano, /miˈlaːno/ ahoskatua; milaneraz, Milan) Italiako hiriburu ekonomikoa da eta bigarren hiri handiena. Padaniako ordokian dago, pianura padana delakoan. Lombardiako hiriburua da. Halaber, Europar Batasuneko bosgarren metropoli-barrutirik handiena da.

Milan Milan
Italiako udalerria
Irudi gehiago
Administrazioa
Herrialdea	Italia
Italiako eskualdeak	Lombardia
Italiako hiri metropolitarra	Metropolitan City of Milan
Alkatea	Giuseppe Sala (en)
Izen ofiziala	Milano
Jatorrizko izena	Milan
Posta kodea	20121, 20122, 20123, 20124, 20125, 20126, 20127, 20128, 20129, 20131, 20132, 20133, 20134, 20135, 20136, 20137, 20138, 20139, 20141, 20142, 20143, 20144, 20145, 20146, 20147, 20148, 20149, 20151, 20152, 20153, 20154, 20155, 20156, 20157, 20158, 20159, 20161 eta 20162
ISTAT kodea	015146
Geografia
Koordenatuak	45°28′01″N 9°11′24″E
Azalera	181,67 km²
Altitudea	138 m
Mugakideak	Assago, Arese, Baranzate, Bresso, Buccinasco, Cesano Boscone, Cologno Monzese, Corsico, Cormano, Cusago, Novate Milanese, Opera, Pero, Peschiera Borromeo, Rho, Rozzano, San Donato Milanese, Segrate, Sesto San Giovanni, Settimo Milanese, Trezzano sul Naviglio eta Vimodrone
Demografia
Biztanleria	1.354.196 (2023ko urtarrilaren 1a)
Dentsitatea	7.454 bizt/km²
Informazio gehigarria
Sorrera	K.a. 600
Telefono aurrizkia	02
Ordu eremua	UTC+01:00, Europa Erdialdeko Ordua eta UTC+02:00
Hiri senidetuak	São Paulo, Chicago, Toronto, Melbourne hiria, Tel Aviv, Krakovia, Osaka, Shanghai, Dakar, Lyon, Birmingham, Betleem, Frankfurt am Main, Dublin, Napoli, Buenos Aires, Guadalajara, Medan, Iquitos, Montreal, Sofia, Trieste, Pekin, Sydney, Amman, Ragusa, Santo Domingo, Medellín, Maxhad, Pernik, San Petersburgo, Melbourne, Tulkarem, Daegu eta Vilnius
Katastro kodea	F205
Sailkapen sismikoa	3 (Txikia)
Matrikula	MI
Hizkuntza ofiziala	italiera
comune.milano.it

Historia

Italiako iparraldeko zeltek fundatu zuten Milan, K.a. 600. urtean, gutxi gorabehera eta erromatarrek K.a. 222. urtean konkistatu eta Mediolanum izena eman zioten.

Erromatar inperioaren IV. mendean garrantzia irabazi zuen, eta 313an, bertan erredaktatu zen Erromako historiako dokumentu inportanteenetako bat, Milango Ediktua, kristautasunaren onarpena eta jarraian nagusitasuna ekarri zuean. Horren ondorioz, eliza asko eraiki ziren bertan, eta IV. mendean, San Anbrosio apezpikuaren garaian, hiria Mendebaldeko Erromatar Inperioaren hiriburu bihurtu zen. Garai hartakoa da San Lorenzo Maggiore eliza, Milango zaharrena^[2].

Mendebaldeko Erromatar Inperioa erori zenean, Milanen heruloak eta ostrogodoak izan ziren nagusitu ziren lehen barbaro germaniarrak. 569an lonbardiarrek hiria konkistatu zuten, eta 774. urtera arte beren esku eduki zuten, Karlomagnori eskualdatu zioten arte. Egungo eskualde izena herri hari zor zaio.

Milango Errege Jauregia, XIII. mendean eraikitzen hasi zena, hiriko gobernuaren egoitza izan zen mendeetan zehar. XV. mendean, Milango dukerria Visconti eta Sforza familiek gobernatu zuten, eta Leonardo da Vinci bezalako artistak mantentzen zituzten haien zerbitzura; hiria Pizkundearen korronteetan sartu zuten.

Garai hartako distiraren ondoren, beste gatazka-aldi bat iritsi zen: hiria frantsesek konkistatu zuten eta Paviako guduan galdu ondoren (1525) Karlos V.aren inperio espainiar-alemanaren parte izatera pasa zen. Espainiar inperioaren domeinuak 1713ra arte iraun zuen, Utrechteko Itunaren bidez hiria Austriaren esku geratu zen arte.

Frantziako Iraultzaren ondoren, Napoleonek Milan okupatu zuen, eta jarraian 1805ean bere burua Italiako lehen erregetzat izendatu zuen. 1859an, Austriak Piamonte-Sardiniako Erresumari utzi zion probintziaren gaineko kontrola, gerora Italiako erresuma izango zenaren lehen jatorrizko lurraldea. Hiria italiar nazionalismoaren zilbor bihurtu zen aro horretan. 1865 eta 1877 bitartean eraikitako Vittorio Emanuele II.aren Galeria dotorea garai historiko hartako ondarea da.

Milan Italiako historiaren erdigunea izan zen eta 1906ko Erakusketa Unibertsalaren egoitza. Bi gerrate mundialen arteko garaian, Italiako faxismoaren sorlekuetako izan zen. Gainera, gerra osteko berreraikuntza industrialaren eragile nagusietako bat izan zen.

Gaur egun, Milan Europako gune ekonomiko garrantzitsua bilakatu da, industrian eta hirugarren sektore ekonomikoan (modan, bereziki) euskarritu den hiri kosmopolita baita.

Demografia

Hiriak 1.308.735 biztanle ditu eta hiriguneak, 4.280.820 biztanle. Era berean, gune metropolitarrak 7.400.000 biztanle ditu.

Askok eta askok Milan Italiako hiriburu ekonomikoa dela diote. Izan ere, Milan Europar Batasuneko hiririk aberatsenetarikoa da, Italiako Burtsaren egoitza eta gune komertzial eta finantzierorik nagusietakoa. Horrez gain, Milaneko Azoka Italiako nagusia da, baita munduko handienetako bat. Azkenik, Parisekin batera, mundu osoko modaren hiriburuetako bat da.

Geografia

Mugakideak

Milanek honako udalerri hauekin egiten du muga:

Assago
Arese
Baranzate
Bresso
Buccinasco
Cesano Boscone
Cologno Monzese
Corsico
Cormano
Cusago
Novate Milanese
Opera
Pero
Peschiera Borromeo
Rho
Rozzano
San Donato Milanese
Segrate
Sesto San Giovanni
Settimo Milanese
Trezzano sul Naviglio
Vimodrone

Klima

Datu klimatikoak (Linate aireportua, 1961–1990)
Hila	Urt	Ots	Mar	Api	Mai	Eka	Uzt	Abu	Ira	Urr	Aza	Abe	Urtekoa
Batez besteko tenperatura maximoa (°C)	4.6	8.2	13.2	17.5	21.9	26.1	28.9	27.7	24.3	18.8	10.2	5.4	17.2
Batez besteko tenperatura (ºC)	1.4	4.2	8.3	12.3	16.6	20.6	23.1	22.2	18.9	13.6	6.9	2.3	12.5
Batez besteko tenperatura minimoa (°C)	-1.9	0.1	3.3	7.0	11.2	15.0	17.3	16.7	13.5	8.4	3.6	-0.9	7.8
Pilatutako prezipitazioa (mm)	64.3	62.6	81.6	82.2	96.5	65.4	68.0	93.0	68.5	99.7	101.0	60.4	943.2
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm)	7.2	6.7	7.9	8.3	8.1	7.6	5.8	7.1	5.2	6.8	8.5	6.3	85.5
Eguzki orduak	58.9	96.1	151.9	177.0	210.8	243.0	285.2	251.1	186.0	130.2	66.0	58.9	1915.1
Hezetasuna (%)	86	78	71	75	72	71	71	72	74	81	85	86	76.8
Iturria: MeteoAM [3]

Kultura

Italiako kultur gune garrantzitsua da, Erroma bezala, baina modu desberdinean. Nahiz eta historian haren presentzia Italiako hiriburua baino askoz apalagoa izan, egun munduko lehen mailan dago, musika-, literatura-, arte- eta, batez ere, moda-kontuetan.

Milango Katedrala (Duomo esaten zaio) hiriko lekurik ezagunena da, bai haren arkitektura arranditsuagatik, baita haren esanahi katolikoagatik; eraikitze lanak 1386ean hasi ziren eta 1805ean ofizialki bukaera eman zitzaion.

Munduko katedralik handiena da, Sevillakoaren ondoren, barruan 40.000 pertsona sar baitaitezke.

Iruditegia

• 
  Milango katedrala eta Vittorio Emanuele II galeria
• 
  San Anbrosio basilikako atrioa.
• 
  Fossati antzokiaren fatxada.
• 
  UniCredit dorrea (garapen ekonomiko berriaren adierazgarri), Porta Nuova parkean.
• 
  San Siro edo Giuseppe Meazza estadioa, Milango futbol zelai nagusia.

Kirola

AC Milan eta FC Internazionale (Milango Inter) futbol taldeak hiriko kirol elkarte nagusien artean ditugu, Olimpia Milano saskibaloi taldearekin batera. Hirurek ibilbide arrakastatsua dute Europako txapelketetan.

Txirrindularitzaren arloan, Milan-San Remo lasterketa klasikoa nazioartean oso ezaguna da.

Hedabideak

• Corriere della Sera egunkaria.

Milandar ospetsuak

• Benedetto Menni (1841-1914), ospitaleen arloko apaiza.
• Giovanni D'Anzi (1906-1974), musikaria eta abeslaria.
• Italo Terzoli (1924-2008), zinema zuzendari eta gidoigilea.
• Gino Bramieri (1928-1996) aktorea eta umorista.
• Aldo Rossi (1931-1997), arkitektoa.
• Silvio Berlusconi (1936-2023), enpresari eta politikaria, Italiako lehen ministroa izandakoa.
• Una Chi (1942-), idazlea.
• Elisabetta Viviani (1953-) abeslaria, telebista aurkezlea eta aktorea.
• Maurizio Milani (1961-) umorista eta aktorea.
• Benedicta Boccoli (1966-), aktorea.
• Paolo Maldini (1968-), futbolaria.