From Wikipedia, the free encyclopedia
Poligamia (grezierazko πολύς γάμος; polys, asko eta gamos, ezkontza) aldi berean bi aldiz edo gehiagotan ezkonduta dagoen pertsonaren egoera da, monogamia terminoa antonimo gisa duena.[1] Gizon batek emazte bat baino gehiago izateari poliginia deritzo; era berean, emakume batek senar bat baino gehiago izateak poliandria du izena. Ezkontza batean senar eta emazte anizkunak badaude, aldiz, talde-ezkontza du izena. Ezkontza pluralaren edo poligamiaren formak munduko kultura eta erlijio gehienetan praktikatzen dira. Poligamiaren aldakortasun eta egokitasun harrigarriek mendebaldeko kulturakoak ez diren praktikak baino, mendebaldeko gizarte modernoetan ere jorratzen diren jarrerak direla frogatzen dute.[2] Praktika poligamikoaren bilakaera sistema kulturalen barruan desberdina da garai historiko batetik bestera, gizarte batetik bestera eta klase sozial batetik bestera; esate baterako, poligamiak testuinguru historiko, soziokultural eta erlijiosoaren barruan duen esanahi funtzionala desberdina da Afrikako, Asiako edo Amerikako sekta mormonikoen artean.[3][4]
_(14778287665).jpg)
Antropologia sozialak, soziobiologiak eta soziologiak erabiltzen dute poligamia terminoa. Aldiz, zoologian, ar batek eme askorekin edo eme batek ar askorekin kopulatzen duten animalien izaera da. Honen praktikanteak poligamo gisa izendatzen dira[1]
Poligamiaren jatorria oso urrun dago historian. Itun Zaharrean pasarte eta erreferentzia poligamoak aurkitu izan dira: Abraham, Jacob, David eta Salomonek hainbat emazte izan zituzten. Erlijio hinduak eta Mormoien Elizak denbora luzez praktikatu eta onartu izan dute poligamia. Gaur egun lege juridiko askok esplizituki debekatzen badute ere, Indian, musulmanak hainbat emazterekin ezkon daitezke. Islamaren kasuan, bestalde, arabiar herrialdeetan, legeak eta erlijioak poligamia onartzen dute, doktrinak ezarritako murrizketekin.[5]
Historikoki, bi jardunbideak kultura ezberdinetan aurkitu izan dira; hala ere, poliginia poliandria baino askoz ere ohikoagoa dela ikusi izan da. Izan ere, George P. Murdock-ek atlas etnografikoan aztertutako 1.170 gizarteetatik 850etan agertu zen poliginia, hau da, %72tan. [6]
Munduan zehar, poligamia motarik arruntena eta onartuena da poliginia, gizon bat hainbat emakumerekin ezkontzea dakarrena. Poliginiaren praktikak, kultura islamiarrean eta indiarrean nabarmentzen dira. "Sharia" edo legedi islamiarrean gizon batek lau emazte legal aldi berean izatea onartzen da, eta baita ohaide kopuru zehaztugabe bat ere.[7] Praktikan, ia beti, gizonezko musulmanak monogamikoak dira, poliginia aberatsentzat gordetako pribilegioa delako gehienetan; izan ere, Koranak dio senarrak bere emazteak eta, jakina, seme-alabak mantendu behar dituela. Egoera oso antzekoa da Indian, non bereziki dirudunek soilik praktikatu zezaketen poliginia; beraz, botere ekonomikoaren adierazle da emakume gazte ederrenek osatutako talde baten jabetza.[8]
Poliginia egon dadin, gizonen eta emakumeen arteko ezkontzak instituzionalizatuta egon behar dira. Subjektu batek izan ditzakeen maitasun edo abentura ebentualak ez dira poliginia kasu gisa jasotzen. Historikoki, kasu askotan, poliginia legalki eta moralki onartu izan da haur asko aldi berean hornitzeko beharra egon denean. Gerra garaietan, adibidez, gizonezko asko hiltzen zirenez, demografikoki hazteko baliabide gisa poliandria erabili izan da.[9]
Emakume bat gizon bat baino gehiagorekin batera ezkontzean gauzatzen da poliandria. Poliginia kasuak baino askoz urriagoak dira hauek. Poliandria ohikoagoa da ingurumen-baliabide urriak dituzten gizarteetan. Praktika honekin giza populazioaren hazkundea eta haurren biziraupena mugatzen dela uste da. Himalaiako mendietan poliandria lurraren urritasunarekin lotzen da. Familia bateko anaia guztiak emazte berberarekin ezkontzeak (aitazko poliandria) familia-lurra osorik eta zatitu gabe mantentzea ahalbidetzen du. Anaia bakoitza bananduta ezkonduko balitz eta seme-alabak izango balitu, familia-lurrak bananduta geratuko lirateke.[10]
Pertsona talde batek haien artean harreman afektibo, intimo, emozional eta sexuala duenean definitzeko erabiltzen da poliamodioa. Modu iraunkorrean eta aldi berean egiten dute. Harreman horretan, jakina, bi pertsona baino gehiago dira. Poliamodioaren gakoa da harreman horretan parte hartzen duten guztiek gainerako pertsonen existentziaren berri izan behar dutela.
Harreman poligamo guztiak poliamodio kasu gisa hartu daitezkela ere, poliamodio praktikek ez dute zertan poligamikoak izan behar. Poliamodioa gauzatzeko ez baitago instituzionalki elkartzeko behar hori.[11]
Taldeko ezkontza edo ezkontza-zirkulua gizon batek baino gehiagok eta emakume batek baino gehiagok familia-unitate bat osatzen duten ezkontza mota bat da. Horrez gain, ezkontzako kide guztiek guraso-erantzukizuna partekatzen dute ezkontzatik sortzen den edozein seme-alabarekiko. Taldekako ezkontzari, batzuetan, egiazko poligamia deritzo.
Gizarte modernoan zaila da gaur egun taldean ezkontzen diren pertsonen kopurua kalkulatzea; izan ere, ezkontza mota hori ez dago ofizialki onartuta ezein jurisdikziotan, eta legez kanpokoa da beste batzuetan; hala ere, badirudi ezkontza mota hori pertsona kopuru txiki samar batera mugatuta dagoela.
Sexu bereko pertsonen arteko ezkontza legeztatzearen aurrean, Kanadako toki batzuetan, Estatu Batuetan eta Europako beste herrialde batzuetan, poliamodioaren mugimenduak erreforma bat bultzatu du, hiru pertsonaz osatutako taldeko ezkontza legeztatze aldera.[12][13]
Serieko monogamia gizonak edo emakumeak beste kide batekin ezkon daitezkeenean gauzatzen den praktika bat da, beti ere aurreko bikotekidearekin ezkontza hautsi ondoren egiten denean. Serieko monogamiak, bere ugalketa-ondorioetan, poligamiarekin lotura handia du, gizon batzuk emakume baten bizitza erreproduktibo batez baino gehiagoz baliatzeko gai direlako, behin eta berriz errepikatzen diren ezkontzen bidez. Praktika hau guztiz legala eta oso ohikoa da mendebaldeko kultura modernoan.[14]
2000. urtean, Nazio Batuen Giza Eskubideen Batzordeak salatu zuen poligamiak Eskubide Zibil eta Politikoen Nazioarteko Ituna (ICCPR, ingelesezko sigletan) urratzen zuela. Poligamiak praktikan "ezkontzeko eskubideari buruzko tratu-berdintasun ezak" zituela azpimarratuz, emakumeen duintasuna urratzen zuela eta legez kanpo geratu beharko lukeela adostu zen. NBEk egindako txostenek agerian utzi dute poligamiak ICCPR hausten zuela; horregatik, legez kanpo kokatzea erabaki izan zen.[15]
ICCPR ez zaie aplikatzen sinatu ez zuten herrialdeei, eta herrialde musulman asko dira hauek; hala nola, Saudi Arabia, Arabiar Emirerri Batuak, Qatar, Malaysia, Brunei, Oman eta Hego Sudan.[16]
Gehiengoa erlijio musulmanekoa den herrialdeetan ezkontza poligamikoaren oinarri juridikoa Koranean dago. Koranak 4:3 suran lau emazteren mugarekin poligamia baimentzen du, inkondizionalki egiten duela ondorioztatzea ahalbidetzen ez duten baldintzetan. Hala, Āyah-ren bigarren zatia: "Ez baduzue justiziaz jokatuko, orduan, esku hartze bakarra izango duzue" , poligamiaren debeku inplizitu gisa interpretatu da, ezinezkotzat jotzen baita senarrak bere emazteak berdin hartzea; bai afektiboki, bai ekonomikoki.[17]Horrela bada ere, tradizio islamikoan sakon errotutako figura da poligamia, islamiar aurreko garaitik datorrena eta egitura patriarkalari zintzo erantzuten diona. Begi bistakoa da zuzenbide islamikoak ezkontza poligamikoa poliginia esaten zaion modalitatera mugatzen duela, eta poliandria erabat debekatuta dago Islamean.[18]
Kanadak jarrera sendoa hartu zuen poligamiaren aurka, eta Kanadako Justizia Departamentuak argudiatu du poligamia Nazioarteko Giza Eskubideen Zuzenbidearen urraketa dela. Genero diskriminazio modu gisa, poligamia legez kanpokoa da, Kanadako Zigor Kodearen 293 atalaren arabera. Era berean, harreman poligamiko bat gauzatzen duen erritu, zeremonia edo kontratu baten parte den edonor poligamiaren errudun da. Poligamia bost urte arteko espetxe zigorra ekar dezaken delitu bat da. 2017an, britainiar Columbiako Auzitegi Gorenak poligamia praktikatzeagatik bi buruzagi erlijioso kanadar erruduntzat jo zituen.[19]
1969ko Errusiako Familia Kodean, poligamia delitu penala zen, eta bi edo hiru urte arteko espetxe-zigorra ezartzen zen, ezkontza kopuruaren arabera. Ondoren, arau hori indargabetu egin zen. Orain, Familia Kodeak ez du gai hori ezta aipatzen ere. Zuzeneko debekurik eta erantzukizun penalik edo administratiborik ez dagoenez, gizonak hainbat emakumerekin bizi eta ohera daitezke aldi berean, haiekin ofizialki ezkonduta egon gabe, baina "emazte" gisa deituz. Horrez gain, Errusian edo haren eskualdeetan, hala nola Iparraldeko Kaukasoan, poligamia sartzeko proposamenak behin baino gehiagotan egin dituzte: Ramzan Kadírov txetxenoak 2015ean eta LDPR alderdiko liderrak, Vladímir Zhirinovski 2019an.[20][21]
Ezkontza anizkoitzak ilegalak dira Estatu Batuetan XIX. mendearen erdialdetik. Eliza mormoiak arbuiatu egiten du duela mende bat baino gehiagotik. Hala eta guztiz ere, Utah-ko komunitate mormoi fundamentalistetako kide batzuek modu alegalean eta gutxi gorabehera toleratuan praktikatzen dute presentzia handia ez duten tokietan. Kalkuluen arabera, 38.000 mormoik praktikatzen dute poligamia Utah-n.[22]
Nahiz eta Europako herrialde askotan poligamia baimenduta edo eta "ez debekatuta" egon, Espainian erabat debekatuta dago. Kode Zibilaren 46. artikuluaren arabera, emantzipatu gabeko adingabeak ezin izango dira ezkondu, ezta ezkontza-loturaren bidez lotuta daudenak ere; hots, jada ezkonduta daudenak.
Gainera, Zigor Kodeak 217. artikuluan hori eragozten du, espetxe-zigorrak ere ezartzen baititu. Honako hau baieztatzen da, hitzez hitz: “Aurreko ezkontzak legez dirauela jakinda, bigarren edo ondorengo ezkontza gauzatzen duenari sei hilabetetik urtebeterako espetxealdi-zigorra ezarriko zaio”.[17]
Araudiak bi kide baino gehiagoko batasunen debekua ere jasotzen du. Bestalde, Erregistro Zibilak debekatu egiten du emazte edo senar bat baino gehiago inskribatzea herrialdean, nahiz eta ezkontza poligamoa ahalbidetzen den herrialde batean gauzatu. Beraz, ez dago legezko hutsunerik gizon edo emakume bat ezkonduta daudela berriz ere ezkontzeko.[23]
Nahiz eta Itun Zaharrean poligamiaren adibide ugari azaldu, talde kristau gehienek baztertu egin dute poligamiaren praktika, eta monogamia normaltzat hartu dute. Hala ere, talde kristau batzuek, hainbat kasutan, poligamia praktikatu izan dute, edo gaur egun praktikatzen dute. Kristau batzuek aktiboki eztabaidatzen dute Itun Berriak edo Kristau etikak poligamia baimentzen edo debekatzen duen.
Katolizismoa Eliza kristauaren barruko mugimendu handienetako bat da. Aro kristauaren hastapenetatik, bi mila urte geroago, bere adarrak mundu osora zabaldu zituen, eta ospea irabazi zuen. Bai antolakuntza-egitura indartsuagatik, baita doktrinaren printzipioengatik ere. Eliza Katolikoak, gaur egun poligamia gaitzesten du bere katezismoan, eta adierazten du senar-emazteen maitasunaren aurkakoa dela; hura zatiezina eta esklusiboa izan beharko litzatekeelako.[24]
Azken Egunetako Santuen Jesukristoren Elizak, mormoiak izenekoak, poligamia praktikan jarri zuen 1840 eta 1890 urteen artean; hala ere, gaur egun azpimarratzen du gizon baten eta emakume baten arteko ezkontza soilik dela Jainkoak ezarri duen estandarra.
Azken Egunetako Santuen ustez, XIX. mendearen erdialdean, Elizaren buruzagi eta kide batzuk Jainkoak agindu zituen ezkontza plurala (poligamia) praktikatzera; beti ere, gizon baten ezkontza emakume bat baino gehiagorekin zenean. [25]Hasiera batean, Joseph Smithek, azken egunetako Santuen Jesukristoren Elizako sortzaileak, poligamiaren praktika isilpean mantentzeko eskatu zien kideei; baina, ezkontza plurala zabaldu zen heinean, praktika horren aurka agertu zen jende asko, eta horregatik, kide askok uko egin zioten eta eliza utzi zuten. 1890erako, Eliza honetako presidenteak (Wilford Woodruff) [26]adierazpen bat egin zuen, eta horrek poligamiaren onarpenarekin amaitu zuen. Gaur egun, praktika hori guztiz debekatuta dago, eta kideren bat poligamia praktikatzen dagoela aurkituz gero, deskomulgatu egingo litzateke.
Mormoien aburuz, gizon baten eta emakume baten arteko ezkontza funtsezkoa de seme-alabentzako Jainkoaren planean; familia gizartearen eta Elizaren oinarria dela uste baitute.[27]
Erreforma Protestantearen bitartean, Martín Luterok Felipe de Hesse-Kasseli gomendatu zion Biblia poliginiaren aurka ez bazegoen ere, ahaleginak egin zitzala bigarren ezkontza diskrezioz izateko, eskandaluak saihesteko. [28]Münster-eko erradikal anabaptistek poliginia praktikatzen zuten, baina eragin txikiarekin 1535ean Münsterreko erlijioaren porrotaren ondoren. Hala ere, beste lider protestante batzuek, Joan Kalbino barne, poligamia kondenatu zuten. Hala, poligamiak ez zuen iraun protestantismoaren korronte batzuetan.[29]
Tradizio islamiarrak poliginia onartzen du; hots, gizon batek lau ezkontza aldi berean egitea aukera dezake. Koranak 4:3 suran dio: "Gogoko dituzuen emakumeekin ezkondu zaitezkete: bi, hiru edo lau. Baina justiziaz ez jarduteko beldur baduzue, orduan, bakar batekin edo zuen esklaboekin ezkon zaitezte. Horrela, hobeto saihestuko duzue gaizki jardute hori". Āyah horren interpretazioari dagokionez, aukera sorta zabala aurki daiteke. Hitzez hitz hori egiten dutenetatik hasita, bidezko ezkontzaren eredu gisa monogamia inplizituki defendatzen duela uste dutenetaraino.[30]
Emakumeak aldiz, ezin dute nahi duten pertsona kopuruarekin ezkondu, hori gizonak aukeratzen du. Emakumeek ezin dute ezkondu nahi ez dutela esan, gizon batek haiekin ezkondu nahi badu, derrigorrez ezkondu behar dira.
Horren haritik, herrialde musulman batzuetan poliginia ohikoa da; eta beste askotan, berriz, arraroa edo hutsala. Poliginia musulmana, batez ere, kultura arabiar tradizionaletan aurki daiteke, Saudi Arabian eta Arabiar Emirerri Batuetan, aldiz, oso arraroa da edo debekatuta dago estatu arabiar sekularretan,; hala nola, Libano eta Tunisian edo herrialde musulman ez arabiarretan, hala nola Turkian eta Malaysian.[31]
Budismoak ez du ezkontza sakratutzat hartzen, arazo sekularra baizik ez da. Normalean monje budistek ez dute bertan parte hartzen (nahiz eta sekta batzuetan apaizak eta fraideak ezkondu). Horregatik, ezkontzak ez du erlijio-saindurik jasotzen. Parabhava Suttak dio: "Emakume batekin pozik ez dagoen eta beste emakume batzuk bilatzen dituen gizona gainbehera bidean dago". Idazkera budistaren beste zati batzuek badirudite poligamia nahigabeki tratatzen dutela, zenbait autorek ondorioztatuz budismoak, oro har, ez duela onartzen edo, alternatiboki, eredu tolerantetzat hartzen duela, baina menpeko eredu martzialtzat. Hortaz, poligamia herrialde budista gutxi batzuetan onartzen da soilik.[32]
XI. mendean debekatuta egon arren, judu askok oraindik ere poligamia praktikatzen dute, uste dutelako Torak ez duela argi eta garbi ezartzen onargarria den ala ez.[29]
Hinduismoan, poliginia motako poligamia aspalditik praktikatzen da. Hinduismoak ez du poliginia debekatzen, baina ez du hau sustatzen ere. Historikoki, praktikan, erregeak baino ez ziren poligamoak izan, adibidez, Vijanagar enperadorea eta Krishnadevaraya. [33]Gaur egun, poligamia debekatuta dago Indiako legeen arabera; bereziki ezkontza hinduari buruzko horniduren artean. Ez, ordea, Butánen; poligamia baimenduta baitago. Hala ere, Indiako musulmanek hainbat emazte eduki ditzakete. 2004ko urritik geroztik, musulmanek eta hinduek tratu desberdina dute legean. Ahaleginak egin dira senar-emazteen lege uniforme bat proposatzeko, erlijioa alde batera utzita guztiak berdin tratatuko lituzkenak[34].
Uruguaik, Brasilek, Argentinak eta Paraguaik 1865 eta 1870 urteen artean aurre egin zioten gerraren ondoren, azken horrek, ugalketa-adinean zeuden gizon asko galdu zituen; zehatzagoak izateko, kalkulatzen da gizon gazteen %90 baino gehiago hil zela. Tragedia horri aurre egiteko eta herrialdea birpopulatzeko, Paraguaiko Jaurlaritzak "maitasun askea" ahalbidetzeko erabakia hartu zuen, eta hartutako politikak izen hori jaso zuen.[35]
Paraguaik poliginia erabili zuen bere biztanleen birpopulaketa-prozesua bizkortzeko. Herrialdearen egoera benetan kezkagarria baitzen: landa-eremu batzuetan, berrogeita hamar emakume zentsatu ziren gizon bakoitzeko.
Poliginia Paraguaira iristeak beste abantaila bat ekarri zuen, herrialdea birpopulatzen laguntzeaz gain: Emakumeak gizartean zuen rolari balioa ematen lagundu zuen. Emakume tradizionalak etxea eta seme-alabak mantentzen jarraitu zuen, baina etxeko buru ere bihurtu zen, emazteak zituen gizon bat ezin baitzen etxe guztietan aldi berean egon. Horrek botere handiagoa eman zion emakumeari; izan ere, etxeko antolaketaren figura nagusia izatera igaro zen, sistema matriarkala inguratuz, eta hori Paraguain dago oraindik ere, neurri handiagoan edo txikiagoan.[36]
Saharaz hegoaldeko Afrikan, tradizioz, poliginia bateko emazteek beren etxebizitza edo logela bereizia dute familiaren esparru komunean; egoera horretan, lehenengo emazteak du lehentasuna etxean. Ohikoa da bigarren emazte batekin ezkontzea lehenengo emaztea antzututa egonez gero. Poliginia izugarri hedatu zen, belaunaldien arteko erreleboa bermatzeko estrategia gisa, esklabisten salerosketaren garaian (XV. mendetik XIX. mendera), esklabista gizonak nahiago zituztelako eta gizonen heriotza handia izan zelako barne-gerren ondorioz. Gaur egun, Saharaz hegoaldeko Afrika urbanizatzen eta kristautzen ari den momentuan, poliginia desagerrarazten hasi da, praktika hau gaizki ikusten baita mendebaldeko gizarte-zirkuluetan. Era berean, antisorgailuak erabiltzeak argudioak kentzen dizkio poliginia seme-alabei aitortza emateko modu bat delako ideiari.[37]
Txerokiak poligamia haien erara praktikatzen zuten tribuak ziren, eta gizarte-antolaketa matriarkala zuten; AEBetako hego-ekialdeko kostaldean biltzen ziren, Aintzira Handien eremutik Apalache mendien hegoaldera emigratu ondoren. Herri nabarmena zen, justiziaren, barkamenaren eta maitasunaren zentzuagatik. Hierarkizazio sozial handia zuten, eta populazio handiak zituen (30 eta 60 etxe inguru herrixkako).[38]
Jatorriz Amerikakoak ziren etnietan, poliginia ez zen mendekotasun-zeinu bat, emakumeek gizonekiko berdintasunezko posizioa baitzuten (poliandria debekatuta bazuten ere), eta elkartasun-zentzua. Emakumeek erantzukizun bera zuten, ez soilik seme-alabekin, baita haien ahizpen seme-alabekin ere; horregatik, praktika ohikoena aitazko poliginia zen (arrebek senar bera zuten bertan). Ohikoa zen, halaber, bikote batean emaztea hiltzen zenean, arreba senarrarekin ezkontzea, seme-alabak babesteko.
Zongolicako nahua kulturak, Mexikoko Veracruz inguruan, poliginia mota bitxi bat praktikatzen du. Honetan, gizon batek, emazteaz gain, beste "neska-lagun" batzuk eros ditzake, nahiz eta 15 urtetik beherakoak izan, edo hilekoa izaten hasi ez.
Nahuek arreta pizten diote gazteei erritualen eta gurasoentzako oparien bidez, eta azkenean, espazio berean finkatzen dira gainerako emakumeekin batera. Gainera, ugaldutako seme-alabak anai-arreba gisa bizi dira elkarrekin.[39]
Animalien artean, poliginia espezie jakin batzuk garatzen duten antolaketaren izena da; non ar bat eme askorekin elkartzen den, beste ar batek aukera bera izan gabe. Horrela, talde batean eme askorekin bizi diren arren pareko egoera gertatzen da. Faisaiak eta oreinak poliginia garatzen duten animalien adibideak dira.
Poliandria kasuak ere ematen dira animalietan, eme bat hainbat arrekin elkartzen denean hain zuzen ere. Erleen kasuan, erle erreginak beste ugaltze-harremanik ez duten hainbat eta haibat erlerekin elkartzen dira.
Botanikan, aldiz, poliginia ginezeo (landare emearen ugalketa-organoak) ugari dituen lore batek duen izena da.[36]
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
