Tarifit
Afrikako ipar mendebaldeko bereber hizkuntza From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Tarifit[1] edo riftera, riftarrek hitz egiten duten Amazigera hizkuntzaren aldaera bat da, Marokoko ipar-ekialdeko Rif eskualdekoa. Riftera, Aljeriako riftar komunitateetan, mugatik gertu dauden hirietan eta Espainiako Melilla hirian ere hitz egiten da.[2] 6 eta 7 milioi hiztun artean ditu.[3]
Remove ads
Alde historiko, sozial eta kulturalak
Historia
Frai Esteban Ibañez aita frantziskotarrak, 1938an, Pedro Sarrionandia frantziskotar zenaren riftar hiztegiaren eskuizkribua bi zatitan argitaratu zuen:[4]
- Diccionario español-rifeño, Ramón Menéndez Pidalen hitzaurrea. (Verdad eta Vida aldizkariaren edizioak). Madril, Kanpo Arazoetako Ministerioa, Kultura Harremanen Batzordea, 1944.
- Riftera-gaztelania hiztegia (etimologikoa). J. Casaresen hitzaurrea. (Zientzia Ikerketen Kontseilu Nagusia). Madril, Afrikako Ikasketen Institutua.
Bere gramatika Marokoko Misio Apostolikoko beste frantziskotar honek ere aztertu zuen, aita Pedro Sarrionandiak 1905eko Gramática de la lengua rifeña (2* ed., Tanger, 1925) lanean, behaketa partikularretan aberatsa.
Ibáñez-Sarrionandiaren Hiztegia bere izaerako lehen lana izan zen, material lexikologikoan aberatsagatik eta bere aurkezpen zientifiko, pedagogiko eta praktikoagatik, eguneroko hizkeratik hartutako adibideekin.
Banaketa geografikoa
6 milioi pertsona inguruk hitz egiten dute riftera, eskualde honetako biztanle gehienen ama hizkuntza delarik, baita Espainiako Melilla hiri autonomikoko riftar jatorriko zenbait biztanleena ere.[5][6] Europako hainbat hiritan emigratutako errifeñen komunitateetan ere hitz egiten da. Rifetik kanpoko riftar hiztun talde garrantzitsuena Herbehereetan dago.
Estatus ofiziala
2011. urtera arte ez da ofiziala izan eta urte horretan ofizialtasuna lortu zuen arabiar udaberriaren testuinguruan izandako protestengatik, Amazigera hizkuntzarekin batera. 1994an, erregeak, eskoletan amazigeraren "berehalako" sarrera iragarri zuen, baina, 2003ra arte ez ziren hasi amazigeraren derrigorrezko irakaskuntza planak lehen mailako eskolan, bere hiru aldaera marokoarretan: riftera, Erdialdeko Atlaseko amazigera eta taxelhiyt. Planak amazigeraren azterketa aurreikusten du irakaskuntzaren maila guztietan eta herrialde osoan, eta, aldi berean, hizkuntzaren estandarizaziorantz aurrera egiteko balioko du.[7]
Remove ads
Sailkapena
Hizkuntza riftarren artean nagusiena da, hizkuntza zenaten azpitaldekoa, aldi berean iparraldeko amazig hizkuntzen multzoan sartzen dena. Beste amazig hizkuntza batzuekin gertatzen den bezala, bere hiztunek, sarri, amazigera izen generikoarekin izendatzen dute riftera. Aipatu beharra dago Marokon amazig kulturako aditu askok ukatu egiten dutela herrialdean dauden hiru aldaera nagusiak hizkuntza desberdinak direnik. Ondorengo taulan, kabiliera eta taxelhiytekin antza duten rifteraren hitz batzuk daude:
Remove ads
Lexikoa
Espainieraren eta arabieraren maileguak
Riftarrak espainieratik hartutako hainbat izen eta juntagailu gorpuztu dituzte, adibidez: zergatik ("porque"), mahaia ("mmesa"), gizona ("hombre") edo sinestezina ("increible"). Rifterazko 250 hitz baino gehiago kontatzen dira. Hala ere, denboraren poderioz, batzuk deformatu edo fonetikoki egokitu dira porqui, misa, homre, incri'ble adibidez. Rifteraren sustantiboen %20 baino gehiago arabiera dariya eta arabiera klasikoaren egokitzapenak dira. Adibidez, "Imuth" (hil) arabieratik dator, eta horrela ehunka adibide daukagu.
Galderazkoak
Mamesh (nola), Min (zer), Maghar edo Maymi (zergatik), Mrmi (noiz), Mani (non), Manwen (nor edo zein).
Juntagailuak
Juntagailuak hauek dira: ualakin (baina), uash (baina), masha (baina), imma (edo), kudkud (bitartean), rakho (orain), am (nola), ewa (ba-), mara (-en bada/-en badu), m 'rmi (noiz), mani (non), msh-har (zenbat). Ma galdetzailearen izaera duen lotura bat ere izan daiteke. Adibidez: Dhetsad ma? (Lo hartu duzu?).
Idazkera
Tarifitak, XX. mendea baino lehenagoko literatura idatzi gutxi dauka. Amazigen beste hizkuntza batzuk bezala, modu ezberdinetan idatzi da denboran zehar. Lehenik eta behin, karaktere arabiarrekin eta geroago alfabeto latinoa erabiliz. 2003an sartutako irakaskuntza ofizialak tifinagh alfabetoa aukeratu du, herri amzigek Tamazgha osoan historikoki erabilitako eskrituren birsortze modernoa dena.
Remove ads
Ikus, gainera
Erreferentziak
Kanpo estekak
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads