Turkiera

Turkiera^[1][2] turkiar hizkuntzen kidea da^[3] eta hizkuntza horien artean hedatuena da, 90 milioi hiztun inguru dituelarik. Turkiako hizkuntza nazionala da, eta Zipreko bi hizkuntza ofizialetako bat.

Turkiera
Türkçe
Datu orokorrak
Lurralde eremua	Turkia, Zipre, Bulgaria, Grezia, Errumania, Mazedonia, Moldavia, Siria, Montenegro, Azerbaijan, Albania, Bosnia-Herzegovina, Serbia, Errusia, Turkmenistan, Uzbekistan. Etorkin talde nagusiak: Alemania, Ameriketako Estatu Batuak, Austria, Belgika, Erresuma Batua, Frantzia, Herbehereak, Kanada, Suedia, Suitza,
Hiztunak	~60 milioi jatorrizko hiztun, ~75 milioi guztira
Rankinga	19-21. Italiera eta Urduarekin lehia estuan
Ofizialtasuna	Turkia, Zipre, Kosovo (eskualde batean), Mazedonia (zenbait udalerritan), Errumania (gutxiengo hizkuntzatzat aintzatetsia)
Eskualdea	Turkia, Zipre, Balkanak, Kaukasoa
UNESCO sailkapena	1: ziurra
Araugilea	Türk Dil Kurumu (Turkiako Hizkuntza Elkartea)
Hizkuntza sailkapena
giza hizkuntza Turkiar hizkuntzak Common Turkic (en) Oghuz hizkuntzak Western Oghuz (en)
Informazio filologikoa
Hizkuntza-tipologia	SOV hizkuntza, hizkuntza eranskaria, adjective-noun (en) , silabadun hizkuntza, hizkuntza sintetikoa, nominatibo-akusatibo hizkuntza, vowel harmony (en) eta postposizioa
Denbora gramatikalak	orainaldia, lehenaldia, geroaldia, definite past tense (en) , indefinite past tense (en) eta geniş zamana
Modu gramatikalak	admirative (en) , agintera, indikatiboa, inferential (en) , necessitative (en) , baldintzazko modua, optative (en) , interrogative (en) eta imprecative (en)
Genero gramatikalak	baliorik ez
Kasu gramatikalak	nominatiboa, genitiboa, datiboa, akusatiboa, lokatiboa, ablatiboa eta instrumentala
Alfabetoa	Turkish alphabet (en) , arabiar alfabetoa eta Turkish Braille (en)
Hizkuntza kodeak
ISO 639-1	tr
ISO 639-2	tur
ISO 639-3	tur
Ethnologue	tur
Glottolog	nucl1301
Wikipedia	tr
ASCL	4301
IETF	tr

Turkian, Zipren, Bulgarian eta antzinako Otomandar Inperioko zenbait herrialdetan (Bosnia-Herzegovinan. Kosovon, Ipar Mazedonian^[4]) hitz egiten dena, bai eta Alemanian, Austrian, Grezian^[5], Europako beste leku batzuetan, Hego Kaukason eta erdialdeko Asiako leku batzuetan, Iraken eta Sirian ere badaude turkiera hitz egiten duten talde txikiagoak. Turkiera da munduan gehien hitz egiten den 18. hizkuntza.

Mendebaldera, otomandar turkieraren eragina —Otomandar Inperioan, turkieraren aldaera erabili zen hizkuntza administratibo eta literario gisa— Otomandar Inperioa hedatu ahala hedatu zen. 1928an, Atatürkek Turkiako Errepublikaren lehen urteetan egindako erreformetako bat izan zen persia-arabiar alfabetoan oinarritutako alfabeto otomandar turkiarraren ordez, alfabeto latindarrean oinarritutako turkiar alfabetoa ezarri zen.

Haren ezaugarri nagusiak bokal harmonia eta aglutinazioa dira. Esaldietako oinarrizko ordena subjektua-objektua-aditza da (SOA), euskararena bezalakoa. Ez du izen klaserik ez eta genero gramatikalik ere. Tratamenduaren erabilera garrantzitsua da, batez ere ohorezkoa. Bigarren pertsonako izenordainak erabiltzen dira gizalege mailak, urruntze soziala, adina edo senidetasuna adierazteko.

1928z geroztik, latindar alfabetoaz idazten da, arabiarraren ordez, Kemal Atatürken ekimenez.

Sailkapena

Artikulu nagusia: «Turkiar hizkuntzak»

Emakume bat turkieraz mintzatzen da

Aitzinako turkieraz idatzitako testua, antzinako turkiar alfabetoa erabilita idatzitakoa (VII. mendea). Kyzyl, Errusia

Turkiar hizkuntzen % 40 inguruk turkiera hitz egiten dute. Haien guztien ezaugarri nagusiak bokal harmonia, aglutinazioa eta genero gramatikalik eza da. Guztira, 30 hizkuntza bizik osatzen dute taldea, eta Europa ekialdean, Asia erdialdean eta Siberian hitz egiten dira.

Turkiar hizkuntzen baitan, turkiera oghuz hizkuntzen azpimultzokoa da. Elkarrekiko ulermen maila handia dute turkieraren eta gainerako oghuz hizkuntzen artean (azerbaijanera, turkmenera, qashqaiera, gagauzera).

Historia

Ezagutzen diren turkiar inskripzio zaharrenak dira Orkhoneko (gaur egungo Mongolian) hiru inskripzio monumentalak. Kul Tigin printzearen eta bere anaia Bilge Khagan enperadorearen omenez eraikiak, bigarren turkiar khaganerrikoak dira (682–744 urteen artean datatua)^[6] . Errusiar arkeologoek, 1889 eta 1893 artean, Orkhon harana inguratzen duen eremu zabalagoan monumentu eta lotutako harrizko lauza horiek aurkitu eta induskatu ondoren finkatu zen inskripzioetako hizkuntza turkiar hizkuntza zaharra zela, turkiar alfabeto zaharra erabiliz idatzia, «erruniar turkikoak» edo «erruniformeak» ere deituak alfabeto erruniko germaniarrekin azaleko antzekotasuna izateagatik^[6] .

Turkiarren hedapenarekin GoiErdi Aroan (6–11. mende artean), turkiar hizkuntzak hitz egiten zituzten herriak erdialdeko Asian barrena hedatu ziren, Siberiatik Europa eta Mediterraneoraino luzatzen zen eskualde geografiko zabal bat hartuz. Bereziki Oghuz turkiarren seljuktarrek beren hizkuntza, oghuz —gaur egungo turkieraren arbaso zuzena—, Anatoliara eraman zuten XI. mendean^[7]. Turkiar hizkuntzen lehen hizkuntzalaria izan zen Mahmud al-Kashgarik, Kara-Khanid khaganerrikoak, turkierazko lehen hiztegi osoa eta turkiar hiztunen banaketa geografikoaren mapa argitaratu zituen Dīwān Lughāt al-Turken (ديوان لغات الترك)^[8].

Otomandar turkiera

Sakontzeko, irakurri: «Otomandar turkiera»

Dede Korkut-en liburua (XV. mendea)

950. urte inguruan, islama hartu ondoren, Kara-Khanid khaganerriak eta Seljuq turkiarrek (biak otomandarren arbaso etniko eta kulturaltzat hartzen dira) estatu horien administrazio-hizkerak arabieraren eta persieraren hitz mailegu handia bereganatu zuen. Otomandar garaiko turkierazko literaturak, batez ere poesia divandarrak, persieraren eragin handia izan zuen, poesia-metrika eta inportatutako hitz-kopuru handia bereganatzea barne. Otomandar Inperioaren garaian (1299–1922), hizkuntza ofizial eta literarioari otomandar turkiera deritzo, turkiera, persiera eta arabieraren arteko nahasketa bat, elkarren arteko ezberdintasun handiekin eta, neurri handi batean, ulertezina zena garai hartako eguneroko turkierarentzat. Eguneroko turkiera, «kaba Türkçe» edo «turkiar arrunta» izenez ezaguna, gizarteko behe-mailako eta landa-inguruneko kideek hitz egiten zuten, eta, jatorrizko hiztegiaren ehuneko handiagoa zuenez, gaur egungo turkieraren oinarri izan zen^[9].

Adıyaman eta Adana arteko eskualdea bisitatzerakoan, Evliya Çelebik Turkmenera grabatu zuen, eta bere turkierarekin alderatu zuen:

XVII. mendeko hegoaldeko Anatoliako turkmeneraren eta XVII. mendeko elitearen eta turkiar dialekto estandar modernoen alderaketa[10]
Turkmenera	Otomandar turkiera	Turkiera modernoa	Euskara	Turkmenera	Otomandar turkiera	Turkiera modernoa	Euskara
yalvaç	peygamber	peygamber	profeta	fakı	imâm	imam	imam
yüce Çalap	Âli Allah	yüce Allah	Jainko ahalguztidun	eyne	câmi'	cami	meskita
mezgit	mescid	mescit	meskita	gümeç, lavâşa, pişi	ekmek	ekmek, lavaş, pişi	Ogi, lavash, boortsog
kekremsi	şarâb	şarap	ardo	Kancarıdaydın?	Nerede idin?	Neredeydin?	Non zinen?
Kancarı yılıgan be?	Nereye gidersin bire?	Nereye gidersin bre?	Nora zoazte?	Muhıdı geyen mi?	Ferâce giyermisin?	Ferace giyer misin?	Txabusina jantziko duzu?
Bargım yavıncıdı.	Karnım ağrıdı.	Karnım ağrıdı.	Sabeleko mina dut.	şarıkdı	şehirli oldu	Şehirli oldu.	Hiritar bihurtu zen.

Hizkuntza erreforma eta turkiera modernoa

Turkiako estatu modernoaren sorreraren eta idazkeraren erreformaren ondoren, 1932an, Turkiar Hizkuntzen Elkartea (TDK) sortu zen, Mustafa Kemal Atatürken babesean, turkierari buruzko ikerketak egiteko helburuarekin. Sortu berri zen elkartearen zereginetako bat hizkuntza erreforma abiatzea izan zen, arabiar eta persiar jatorriko mailegu hitzak turkiar baliokideekin ordezkatzeko^{[Oh 1]}. Prentsan inportatutako hitzak erabiltzea debekatzean, elkarteak hizkuntzatik atzerriko ehunka hitz kentzea lortu zuen. TDK-k hizkuntzara sartutako hitz gehienak turkiar sustraietatik eratorri berriak baziren ere, mendeetan erabili gabe ziren turkiar hitz zaharrak berpiztearen alde ere egin zuen^[12]. 1935ean, TDK-k otomandar turkiera/turkiera osatua hiztegi elebiduna argitaratu zuen, zeinak hizkuntza-erreformaren emaitzak dokumentatzen dituen^[13].

Hizkuntzaren aldaketa bortitz horren ondorioz, Turkiako adineko eta gazteak beren hiztegiak bereizten hasi ziren. 1940ko hamarkada baino lehen jaiotako belaunaldiek arabiar edo persiar jatorriko termino zaharrenak erabiltzeko joera zuten, aldiz, belaunaldi gazteek adierazpen berrien alde egin zuten. Bereziki ironikotzat jotzen da Atatürkek berak, 1927an Parlamentu berriaren aurrean egindako hitzaldi luzean, bere garaian estatu-gizonen eta gizarteko estamentu ikasien artean ohikoa zen turkiar otomandarraren estilo formala erabili izana diskurtso eta dokumentu formalak finkatzeko orduan. Hizkuntza-erreformaren ondoren, turkiar hezkuntza-sistemak otomandar turkieraren literatura-formaren irakaskuntza eten egin zuen, eta gizartearen hitz egiteko eta idazteko gaitasuna atrofiatu egin zen hainbesteraino non, ondorengo urteetan, Ataturken diskurtsoa hain arrotza sumatuko zuen turkiar gizarteak ezen hiru aldiz itzuli behar izan zela turkiera modernora: 1963an lehenengo, 1986an berriro, eta 1995ean azkenekoz^{[Oh 2]}.

Azken hamarkadetan, TDKren etengabeko lana izan da turkierazko hitz berriak sortzea, kontzeptu eta teknologia berriak hizkuntzan sartu ahala adierazteko, gehienbat ingelesetik. Hitz berri horietako askok, batez ere informazioaren teknologiako terminoek, onarpen orokorra jaso dute. Hala ere, TDK kritikatua izan da noizean behin soinu bortxatua duten eta artifizialak diren hitzak asmatzeagatik. Aurreko aldaketa batzuek ere —hala nola bölem fırka (alderdi politikoa) ordezkatzeko— ez zuten lortu herritarren onespena lortzea (fırka hitza parti mailegu frantsesak ordezkatu du). Antzinako turkieratik berreskuratutako hitz batzuek esanahi espezializatuak hartu dituzte; adibidez betik (jatorriz liburu esan nahi zuena) gaur egun, script adierazteko erabiltzen da informatikan^[16].

Distribuzio geografikoa

██ Asiako eta Europako turkiera hiztun gehiengoko herrialdeak ██ Asiako eta Europako turkiera hiztun gutxiengokoak Oharra: mapa ez da guztiz zehatza, Anatolia eta Zipre eskualdeetan soilik kontzentratzen da.

Turkiera ama-hizkuntzatzat du Turkiako herriak Turkian, eta Turkiako diasporak beste 30 bat herrialdetan. Turkiera eta azerbaijanera elkarri ulertzeko modukoak dira. Zehazki, badaude turkieraz hitz egiten duten gutxiengoak lehen (osorik edo zati batean) Otomandar Inperioarenak ziren herrialdeetan, hala nola Iraken, Bulgarian, Zipren, Grezian (batez ere mendebaldeko Trazian), Ipar Mazedoniako Errepublikan, Errumanian eta Serbian. Alemanian bi milioi turkiar hiztun baino gehiago bizi dira; eta turkieraz hitz egiten duten komunitate esanguratsuak daude: Estatu Batuetan, Frantzian, Herbehereetan, Austrian, Belgikan, Suitzan eta Erresuma Batuan^[17]. Harrera herrialdeetan turkiar etorkinen asimilazio kulturala dela eta, diasporako kide etniko guztiek ez dute berezko jariotasunez hitz egiten turkiera^{[Oh 3]}.

IKEAren sukurtsaleko iragarki bat Berlinen, alemanez eta turkieraz idatzia.

2005ean, Turkiako biztanleen % 93 turkiera zuten ama-hizkuntzatzat^[19], 67 milioi inguru garai hartan, eta gainerako gehienen ama-hizkuntza kurduera zen^[17].

Azerbaijanera, ofiziala da Azerbaijanen, eta, turkierarekin, elkarrekiko ulergarritasuna dute, eta bi hizkuntzetako hiztunek, zailtasun nabarmenik gabe, elkar uler dezakete, batez ere eguneroko hizkera arruntean hitz egiten dutenean. Turkiak oso harreman onak ditu Azerbaijanekin; hainbat enpresa eta agintari turkiar inbertitzen dute bertan, eta Turkiaren eragina oso handia da herrialdean. Azerbaijanek oso antzeko hizkuntza izateak, turkieraren presentzia gero eta handiagoak eta satelite bidezko telebistak eragiten du haur askok turkierazko hitzak erabiltzea azerbaijanerazkoaren kaltetan, eta horrek kezka eragin du hizkuntzaren bereizgarriak higatuko ote diren. Liburu-denda askok turkierazko liburuak saltzen dituzte azerbaijanderazkoekin batera, eta intelektual nagusia den Agalar Mahmadovek kezka agertu du esanez: «turkierak, dagoeneko, hasi da Azerbaijango dialekto nazional eta naturalak bereganatzen». Hala ere, turkieraren presentzia atzerriko hizkuntza gisa ez da errusiera bezain handia^[20]. Uzbekistanen, biztanle turkiar gehien dituen bigarren herrialdea, telebista-kanal berria sortu zen 2022an, Foreign Languages TV. Kate horrek turkiera ikasgaiak eman ditu ingelesezko, frantsesezko, alemanezko eta errusierazko ikasgaiekin batera.

Ofizialtasuna

Ezkerretara: kartel elebiduna, turkiera (goian) eta arabiera (behean), Irakeko Kirkuk gobernazioko herri turkmenistandar batean.
eskuinera: Bide seinaleak Prizrenen, Kosovo. Hizkuntza ofizialak hauek dira: albaniera (goian), serbiera (erdian) eta turkiera (behean).

Turkiera Turkiako hizkuntza ofiziala da, eta Zipreko hizkuntza ofizialetako bat; turkierak ofizialtasuna du Kosovoko 38 udalerritan, tartean Mamushan^[21][22], bi Ipar Mazedoniako Errepublikan eta beste bi Iraken^[23][24]. Ziprek Europar Batasunari eskatu dio turkiera hizkuntza ofizial gisa gehitzeko, herrialdeko bi hizkuntza ofizialetako bat baita^[25].

Turkian, turkieraren erakunde arautzailea Turkiako Hizkuntza Elkartea da (Türk Dil Kurumu edo TDK); 1932an sortu zen Türk Dili Tetkik Cemiyeti (Turkieraren Ikerketarako Elkartea) izenpean. Turkiako Hizkuntza Elkartean hizkuntzaren garbizaletasun ideologiak eragina izan zuen: izan ere, haren zeregin nagusietako bat izan zen hitz solteak eta atzerriko gramatika-eraikuntzak turkiar jatorriko baliokideekin ordezkatzea^{[Oh 4]}. Aldaketa horiek, 1928an turkiar alfabeto berria hartzearekin batera, gaur egun hitz egiten den turkiera modernoa moldatu zuten. TDK erakunde independente bihurtu zen 1951n, hezkuntza sailburua buru izateko betebeharra kentzearekin. Estatus horrek 1983ko abuztura arte iraun zuen, 1982ko konstituzioan berriro gobernu-organo bihurtu zenean, 1980ko estatu-kolpe militarraren ondoren^[27].

Idazkera

Otomandar inperioaren garaian, turkiera alfabeto pertso-arabiarraz idazten zen. Mustafa Kemal Atatürk agintera iritsi eta errepublika ezarri zuenetik, 1923an, alfabetoaren erreforma lehentasunetako bat izan zen, eta 1928ko azaroaren 1ean ezarri zen alfabeto latindarraren bertsio turkiarra, zenbait zeinu diakritiko dituena^[28].

• A / a (euskaraz bezala).
• B / b
• C / c Italierazko giro edo ingelesezko George bezala.
• Ç / ç Euskarazko tx bezala
• D / d
• E / e .
• F / f
• G / g
• Ğ / ğ Ez da ahoskatzen: aurreko bokala luzatzen du.
• H / h Behe-nafarrerazko hor bezala.
• I / ı (punturik gabeak) "i"ren antzekoa baina mihia atzealdera eramanik.
• İ / i (biak ere puntudunak) Euskaraz bezala.
• J / j Frantsesezko janvier edo katalanezko Jordi bezala.
• K / k
• L / l
• M / m
• N / n
• O / o
• Ö / ö Frantsesezko feu edo alemanezko Köhler izenetan bezala.
• P / p
• R / r Euskarazko ere bezala.
• S / s Euskarazko zu bezala.
• Ş / ş Xabier bezala.
• T / t
• U / u
• Ü / ü Zubererazko ü, dügü aditzean bezala.
• V v Frantsesezko vie izenean bezala.
• W / w Bakarrik atzerriko hitzetan.
• X / x Bakarrik atzerriko hitzetan; bestela, "ks" idazten da. Adibidez: taksi (taxia), Meksika (Mexiko).
• Y / y Euskarazko iaio adjektiboan bezala.
• Z / z Zubererazko deusik edo frantsesezko zéro bezala.

Esamolde eta hitzak

Sakontzeko, irakurri: «Turkierazko oinarrizko hiztegia»

Acı	(Janari) mina
Açık	Zabalik, irekita
Araba	Kotxe
Arkadaş	Lagun, adiskide
Ateş	Su
Balık	Arrain
Baskça	Euskara
Ben	Ni
Çok iyi	Oso ona, oso ondo
Evet	Bai
Günaydın	Egun on
Hayır	Ez
İsminiz ne?	Nola duzu izena?
İyi akşamlar	Arratsalde on
İyi geceler	Gabon
Nasılsın?	Zer moduz? Zelan?
Nerelisiniz?	Nongoa zara?
Kaç yaşındasınız?	Zenbat urte duzu?
Kapalı	Itxita
Sen	Zu
Su	Ur
Teşekkürler	Eskerrik asko
Yemek	Jan

Literatura

Sakontzeko, irakurri: «Turkierazko literatura»

Erdi Aroan, Nezami eta Jami olerkariak nabarmendu ziren, eta ondorengo mendeetakoak dira Baki, Nefi eta Nedim idazleak, poesia arloan ere.

Idazle garaikideen artean, Yasar Kemal eta Orhan Pamuk aipatzekoak dira.

Oharrak

1. Ikus Lewis (2002) turkiar hizkuntzaren erreformaren tratamendu sakona egiteko^[11]
2. Ikus Lewis (2002), 2-3. orrialdeak.^[14][15]
3. Ikus, adibidez, Cindark, Ibrahim/Aslan, Sema-n (2004) emandako aipuak.^[18]
4. TDK izena bera da prozesu horren adibide. Jatorrizko izenean, tetkik eta cemiyet hitzak arabierazko maileguak dira biak (cemiyeti-ren azkeneko '-ia atzizki posesibo turkiarra izanik); kurum turkierazko jatorrizko hitza da, kurmak' aditzean oinarritua: ezarri, aurkitu.^[26]