فرهنگ یاز یا تمدن یاز (بخاطر محوطه شاخصیاز دَپَه(به ترکمنی:Yaz-depe, Yaz Depe) ، یاز تَپَه(به ترکمنی:Yaz Tepe)، در نزدیکی بایرامعلی، ترکمنستان نامیده شده است[1])، یکی از فرهنگهای عصر آهن آغازین فرارود دربرگیرنده فرهنگ مرو، باختر و سغد (حدود ۱۵۰۰ تا ۵۰۰ پ.م.) بوده است[2][3][4][5][6][7][8]. این فرهنگ در فرودست فرهنگ آمودریا ، که آن هم بازمانده عصر آهن است؛ یافت شده که دارای خانههای سنگی ستوندار با سامانههای آبیاری بوده است. در این شهرگانی ظروف گلی یافت شده که آنها با چرخ سفالگری ساخته شدهاند[9][10]. همچنین گزارشها بیانگر این هستند که ابزارهای برنجی و آهنی نیز مانند داسها یا چاقوهای فرش آهنی در میان ابزارها پیدا شده است.
با ارگهای کشاورزی، فلزکاری و سرامیک کاری برگرفته از فرهنگ استپی و عدم تدفین، آن را بهعنوان بازتابی باستانشناختی احتمالی از فرهنگ نخستین ایران شرقی در اوستا تلقی میکنند. تاکنون هیچ آرامگاهی مرتبط با این فرهنگ پیدا نشده است و این به عنوان مدرکی احتمالی از رویه زرتشتیان در تدفین آسمانی مردگان تلقی میشود. گفته شده که زمان سرایش بخشهایی نوین تر از اوستا با باشندگی این فرهنگ همراه بوده است؛[نیازمند منبع] گرچه این گفته تنها بر پایه برخی برآوردهای پاره ای از زبانشناسان به دست داده شده است.
Kuzmina 2007, p. 416–417, 426–428, 431, 157, 449–450:V. Sarianidi and G. Gutlyev in the 1970s and 1980s suggested a date at the end of the 2nd millennium BCE. Elena Efimovna Kuzmina considered that some Yaz I sites belonged to the 10th-9th centuries BCE, while the cultural synthesis at the border of the 2nd/1st millennium BCE, circa 1000–800 BCE. Vasily Abaev considered the nomads to be related to the Scythians or Saka, which relates to the Yasht 13.143 "the territory of Arya... Turya, Sairima, Daha".
Parpola, Asko; Carpelan, Christian (2005), "The cultural counterparts to Proto-Indo-European, Proto-Uralic and Proto-Aryan: Matching the dispersal and contact patterns in the linguistic and archaeological record", in Edwin Francis Bryant; Laurie L. Patton (eds.), The Indo-Aryan Controversy: Evidence and Inference in Indian History, Psychology Press, ISBN978-0-7007-1463-6