گوکترکها
کشور / From Wikipedia, the free encyclopedia
گوکترکان (ترکی باستان: توروک یا کوک توروک یا توروک. به معنای ترکان آسمانی یا ترکان آبی) کنفدراسیونی عشایری متشکل از چندین قبیله ترک در آسیای میانه بود. این نام در منابع چینی به صورت 突厥 (چینی نوین: پینیین: Tūjué، وید جایلز: تو-چؤه T'u-chüeh، چینی میانه:dʰuət-kĭwɐt) آمدهاست. گوکترکها به رهبری بومین خان توانستند پس از شکست دادن رورانها قدرت منطقه و همچنین سود و تجارت جاده ابریشم را که پیشتر به دست رورانها بود، به دست بگیرند و نخستین خاقانات ترک را تأسیس کنند.
گوکترکها
𐱅𐰇𐰼𐰰:𐰉𐰆𐰑𐰣 Türük Bodun | |
---|---|
سنگ نگاره گوکترک در مغولستان (قرن ۶ تا ۸)[1] | |
پیدایش خاندان | ۴۳۹ |
زبانها | ترکی باستان[2] |
دین | تنگریسم |
گروههای قومی مرتبط | تورگش، اوغوز، ینیسئی قرقیز، سیانتو، شاتو[3] |
بنیانگذاری سلسله فروپاشی آخرین سلسله | ۵۵۲ ۷۴۴[4] |
سلسلههای وابسته | نخستین خاقانات ترک خاقانات ترک غربی خاقانات ترک شرقی دومین خاقانات ترک |
تا حدودی وابسته | خاقانات خزر تخارستان یبغو ترک شاهیان تورگش قرلق یبغو قراخانیان |
خاندان آشینا، که رهبران گوکترکها بودند از عناوین ایرانی مثل خاتون و یبغو استفاده میکردند.[5] و تقریباً تمامی عنوانهای فرمانروایان در زبان ترکی اولیه از ریشه ایرانی هستند.[6]
خاقان عنوانی مخصوص فرمانروایان ژوآنژوآن بود و عنوان یبغو را گوکترکها از کوشانها به وام گرفتهاند،[7] در سال قیام بر ضد ژوآنژوآنها، بومین خود را خاقان و برادر کوچک خود ایستمی را به عنوان یبغو نامید.[8]
در اواسط سدهٔ پنجم میلادی، پس از برافتادن حکومت هونها، خاندان آشینا به منطقه کوهستانی آلتای (واقع در مرز مغولستان و قزاقستان کنونی) مهاجرت کردند و به خدمت دولت ژوژوان مغول درآمدند. در سال ۵۴۶ به دنبال شورش برخی قبایل ترکزبان، دودمان آشینا به سرکردگی بومین خان آنان را سرکوب کرد و چون به پاداشی که انتظارش را داشتند نرسیدند به خود ژوژوانها حمله کردند. بومین خان پس از درهم شکستن حکومت مغولها، خود را خاقان نامید و دشت اتوکن را مرکز حکومتش قرار داد. پس از آن آنها بهتدریج سرزمینهای بزرگی در منطقه آسیای میانه فتح کردند. از سال ۵۵۲ تا ۷۴۵، این حکومت از یک کنفدراسیون عشایری به یک امپراتوری تبدیل شد و در نهایت به دلیل یک سلسله درگیری فروپاشید.
فرقهٔ نسطوری در اواسط سدهٔ ۶ م. در چین و آسیای میانه انتشار یافته بود و قبایلی از ترکان مسیحیت را پذیرفته و از این طریق الفبای نسطوری در بینشان رواج یافته بود. غیر از مسیحیت، آیینهای زرتشت و مانی و بودا نیز در بین ترکان باورمندانی داشتهاست.[9]
گوکترکها نخستین قبیله ترکزبان نبودند که تشکیل حکومت دادند اما نخستین قومی بودند به بنام ترکها تشکیل حکومت دادند. بنظر میرسد واژه ترک پس از تشکیل اتحادیه گوکترکها از حالت اسم خاص قبیله فراتر رفت و در سدههای بعدی قبایل بیشتری چون اوغوزها و اویغورها را دربر گرفت.در کتاب شرفنامه مهروی واژگان گوک و اگوگ و گرگ معادل دانسته شده است و تاریخی دقیق از پیدایش این قوم ذکر شده است.