سلاح‌های شیمیایی در جنگ جهانی اول

تاریخ استفاده از ترکیبات شیمیایی سَمّی به عنوان نوعی اَبزار دفاعی به هزاران سال پیش باز می­گردد. نخستین کاربرد گستردۀ سلاح­های شیمیایی در طی جنگ جهانی اوّل گزارش شد [1، 2]. این سلاح­ها عمدتاً به منظور تضعیف روحیه، مجروح­ و کُشتن مدافعان مستقر در سنگرها مورداستفاده قرار می­گرفت. این نوع سلاح­ها با ماهیّتی ساکن (به شکل ایستایی) و با فَراریّت کم همراه با پوشش گستردۀ گازی شکل بر روی چنین سنگرهایی از قابلیت کارکردی بسیار مؤثری برخوردار بودند. انواع سِلاح‌های شیمیایی مورداستفاده شامل ترکیبات شیمیایی غیرفعال­کننده­ای مثل گاز اَشک­آور و موارد کُشنده­تری چون فُسژِن، کُلُر و گاز خَردَل بود. جنگ شیمیایی به عنوان رُکنی اساسی در جنگ جهانی اوّل و نخستین جنگ تمام‌­عیار در قرن بیستم به شمار می­رفت. توان نابودکنندگی گازهای شیمیایی محدود بود. بطوریکه، از مجموع ۳/۱ میلیون تلفات ناشی از حمله با گازهای شیمیایی، در حدود ۹۰۰۰۰ نفر کشته شدند. سلاح­های گازی با اغلب سلاح­های مورداستفاده در آن دوره تفاوت داشته و اِمکان بکارگیری اقدامات متقابلی چون استفاده از ماسک­های گاز در برابر حملات شیمیایی وجود داشت. در بحبوحۀ جنگ و با افزایش استفاده از سلاح­های شیمیایی، اثربخشی آن­ها هم در مجموع کاهش یافت. گسترش استفاده از این دسته عوامل در حملات شیمیایی و پیشرفت­های حاصل در ساختار ترکیباتی با قدرتِ انفجاری بالا سبب شد که برخی از جنگ جهانی اول به عنوان «جنگ شیمیدان­ها» یاد کنند. این دوره همزمان با ظهور سلاح­های کشتار جمعی هم بود.^{[۱][۲][۳][۴]}

استفاده از گاز سمی توسط همۀ طرف­های اصلی درگیر در طی جنگ جهانی اول، مِصداق جنایت جنگی بود. زیرا، استفاده از آن ناقض اعلامیۀ (۱۸۹۹) لاهه در مورد گازهای خفه­‌کننده (گازهای غیرسمی یا با سمیت کم) و کنوانسیون (۱۹۰۷) لاهه در مورد جنگ زمینی است که استفاده از «سلاح­های سمی یا مسموم­‌کننده» را ممنوع اعلام کرد ]5، 6[. وحشت گسترده و اِنزجار عمومی در برابر استفاده از سلاح­های گازی و پیامدهای ناشی از آن منجر به استفادۀ کمتر طرف­های درگیر از سلاح­های شیمیایی در طی جنگ جهانی دوم شد.^[۵][۶]

تاریخچۀ گاز سمی در جنگ جهانی اول

سال (۱۹۱۴): گاز اشک‌­آور

از شایع­ترین ترکیبات شیمیایی مورداستفاده در جنگ جهانی اول می­توان به محرک­های اشک­‌آور و نه صرفاً ترکیبات سَمّی کشنده یا ناتوان‌­کننده اشاره کرد. نخستین بار، ارتش فرانسه در طی جنگ جهانی اول از گاز اشک‌­­آور استفاده کرد. این نیرو در ماه اوت سال (۱۹۱۴) اقدام به بکارگیری نارنجک­های ۲۶ میلی­متری پُرشده از اتیل­برمواَستات نمود. مقادیر اندک گاز آزادشده در حدود ۱۹ سانتی­مترمکعب (۲/۱ اینچ در هر مترمکعب) حتی توسط آلمانی­­ها هم شناسایی نشد. ذخایر این گاز به سرعت مصرف شد و تا ماه نوامبر، سفارش جدیدی توسط ارتش فرانسه ثبت شد. از آنجایی که بُرُم در میان نیروهای متفقین کمیاب بود، مادۀ فعال نارنجک­ها به کلرواَستون تغییر یافت.^[۷]

در اُکتبر (۱۹۱۴)، سربازان آلمانی با خمپاره­‌هایی مَملو از نوعی ترکیب شیمیایی تحریک­‌کننده (گاز اشک‌­آور) مواضع بریتانیا را در منطقۀ نيوف­شابيل هدف قرار دادند. هرچند که غلظت این ترکیب مورداستفاده به حدی کم بود که ارتش بریتانیا هم به سختی متوجۀ آن شد ]8[. هیچ­یک از طرف­های درگیر جنگ استفاده از گاز اشک­آور را در تضاد با معاهدۀ (۱۸۹۹) لاهه ندانستند. این معاهده به طور خاص استفاده از خمپاره‌­های حاوی گاز خفه‌­کننده یا سمی را ممنوع کرده بود.^[۸][۹]

سال (۱۹۱۵): کاربرد وسیع و گازهای کشنده

اولین کاربرد گسترده از گاز به عنوان نوعی سلاح در تاریخ ۳۱ ژانویۀ سال (۱۹۱۵) رُخ داد. در طی نبرد بولیموف، آلمانی­ها اِقدام به شلیک ۱۸۰۰۰ خمپارۀ حاوی گاز اشک­‌آور زایلیل­بروماید به سمت مواضع روسیه در رودخانه راوكا در غرب ورشو کردند. مادۀ شیمیایی به جای آن که تبخیر شود، منجمد شد و نتوانست اثر مطلوبی از خود برجای بگذارد.^[۱۰]