سید محمدباقر حجتی

سید محمدباقر حجتی (زاده ۲۵ اسفند ۱۳۱۱ بابل – درگذشته ۱۲ تیر ۱۴۰۴) روحانی، دانشمند، مولف، قرآن‌پژوه ایرانی و استاد بازنشستهٔ دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران بود. او نوه سید محمدباقر حجتی مازندرانی بود.

زندگی

سید محمدباقر حجتی در ۲۵ اسفند سال ۱۳۱۱ شمسی در بابل متولد شد.^[۱] پدرش سید محمد حجتی از عالمان شهر بابل و جدش سید محمدباقر حجتی بارفروشی مازندرانی از مراجع تقلید در منطقه مازندران و از شاگردان سید محمدکاظم یزدی، آخوند خراسانی و ملا عبدالله مازندرانی در حوزه نجف بود.^[۲] حجتی، تحصیلات ابتدایی خویش را در زادگاهش و مقداری از تحصیلات حوزوی را در مدرسه علمیه صدر بابل گذراند.^[۳] استادان او در شهر بابل، پدرش، علی موحد، سید محمد محقق بهشتی، نجف فاضل استرآبادی، محمد سالکی، محمدعلی طبرستانی، سید حبیب‌الله غروی و کربلایی علیجان طبری بودند.^[۴] حجتی برای ادامه تحصیلات علوم دینی در اردیبهشت سال ۱۳۳۰ شمسی به تهران رفت و در مدرسه مروی ساکن شد. سید صدرالدین رضوی، مرتضی مطهری، ابوالقاسم گرجی، میرزا باقر آشتیانی و سید ابوالقاسم رفیعی قزوینی و ابوالحسن شعرانی از استادان او بودند.^[۵] او در سال ۱۳۳۴ وارد دانشگاه علوم معقول و منقول (دانشکده الهیات و معارف) شد و به جمع دانشجویان رشته فقه و مبانی علوم اسلامی دانشگاه تهران پیوست. کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا را در همان‌جا خواند و پس از گرفتن دکترای حکمت و فلسفه در سال ۱۳۴۶ به استخدام دانشگاه تهران درآمد و استادیار شد.^[۶] حجتی دانش‌آموخته دکترای فلسفه و حکمت در سال ۱۳۴۶ از دانشگاه تهران است.^[۷] از جمله فعالیت‌های آموزشی حجتی، تدریس حدیث و علوم قرآنی در دانشگاه تهران، تربیت مدرس، علوم اسلامی رضوی و دیگر دانشگاه‌های معتبر ایران است.^[۸] او در سال ۱۳۸۷ با درجه استادتمام بازنشسته شد.^[۹]

حجتی در طول زندگانی علمی خود، سفرهای علمی و سابقه مشارکت در کنفرانس‌ها و سمینارهای متعددی در دمشق داشته است. او در سال ۱۳۵۵ به انگلستان رفت و از کتابخانه‌ها و موزه‌های آن کشور بازدید و از نسخه‌های قدیمی قرآن عکس‌برداری کرد و به مطالعه دقیق رسم‌الخط قرآن‌ها پرداخت.^[۱۰] او مسئولیت‌های مختلفی را در طول زندگی علمی خود داشته است که برخی از آنها عبارت است از:^[۱۱]

• ریاست کتابداری و راهنمایی و کتاب‌یابی کتابخانه دانشگاه الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۴۴ تا ۱۳۶۶.
• ریاست کتابخانه دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۵ تا ۱۳۵۸.
• مدیریت گروه فرهنگ عربی و علوم قرآنی دانشگاه تهران از سال ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۵.
• مدیریت گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه تهران.
• مدیریت گروه علوم و قرآن دانشگاه تربیت مدرس.
• معاونت دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۸۰.
• عضویت در هیئت گزینش کتاب از سال ۱۳۶۱ تا ۱۳۷۳.
• عضویت در کمیته برنامه‌ریزی الهیات در شورای عالی برنامه‌ریزی از سال ۱۳۶۴ تا ۱۳۷۲.
• داور و عضو کمیته تخصصی علوم انسانی جشنواره خوارزمی از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۳.
• عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۸۰.
• عضویت در کمیته تخصصی علوم انسانی و معاونت پژوهشی دانشگاه تهران از سال ۱۳۷۰ تا ۱۳۷۴.
• مشاور سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی از سال ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۴.
• عضویت در شورای پژوهشی دانشگاه امام صادق و مسئول گروه پژوهشی علوم قرآن و حدیث در سال ۱۳۷۳.
• عضو هیئت‌امنای دانشگاه علوم قرآن و حدیث وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه.
• عضویت در فرهنگستان مجمع اللغة العربیة دمشق از سال ۱۳۶۵.
• عضو دائمی و برنامه‌ریز کنگره جهانی امام رضا.

آثار

سید محمدباقر حجتی از قرآن‌پژوهان ایرانی است که آثار متعددی در این‌باره نگاشته و پایه‌گذار رشته علوم قرآن و حدیث در دانشگاه تهران بعد از انقلاب اسلامی ایران است.^[۱۲] او سال‌ها به تدریس در رشته زبان و ادبیات عرب، ترجمه، قرائت و تفسیر قرآن مشغول بود و مدیریت دانشکده الهیات و معارف اسلامی در گروه علوم قرآن و حدیث، معاونت پژوهشی دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه تهران و عضویت در مجامع و انجمن‌های علمی قرآنی را بر عهده داشته است. فهرست‌نویسی نسخه‌های خطی، تحقیق و تألیف در حوزه علوم قرآنی، تحقیق و تألیف در حوزه علوم تربیتی و روان‌شناسی، ارائه مقالات و سخنرانی در کنگره‌ها و سمینارها از جمله فعالیت‌های علمی و پژوهشی او به‌شمار می‌رود.^[۱۳]

بخش عمده تألیفات و مقالات سید محمدباقر حجتی، درباره علوم قرآنی است و آثاری هم در باب علوم تربیتی و روان‌شناسی دارد.^[۱۴] «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» مشهورترین اثر او در علوم قرآن است. تفسیر کاشف، اسباب النزول، تاریخ قرائات قرآن کریم، میثاق در قرآن، آداب تعلیم و تعلم در اسلام ترجمه کتاب «منیة المرید فی آداب المفید و المستفید» تألیف شهید ثانی از جمله آثار اوست.^[۱۵][۱۶]

جوایز و افتخارات

همایش نکوداشت سید محمدباقر حجتی در تاریخ ۲۶ آذر سال ۱۳۹۳ همزمان با هفته پژوهش، با حضور جمعی از مسئولان و دانشجویان مجموعه دانشگاهی پردیس تهران در تالار شیخ طوسی آستان عبدالعظیم حسنی برگزار شد.^[۱۷] در آیین نکوداشتی دیگر در ۲۶ تیر ۱۳۹۵ از استادان پیشکسوت مطالعات قرآنی سید محمدباقر حجتی و عبدالکریم بی‌آزار شیرازی در دانشگاه الزهراء تقدیر شد.^[۱۸] کتاب «ارجنامه دکتر سید محمدباقر حجتی: یادنامه دوازدهمین آیین بزرگداشت حامیان نسخ خطی» با گردآوری علی صادق‌زاده وایقان و اعظم نجفقلی‌نژاد ورجوی در سال ۱۳۹۱ از سوی انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شد.^[۱۹] او برای نگارش کتاب «پژوهشی در تاریخ قرآن» برگزیدهٔ اولین دورهٔ کتاب سال ایران شد.^[۲۰] برخی از مناسبت‌هایی که از وی تقدیر به عمل آمده عبارتند از:^[۲۱][۲۲]

• جایزه احراز رتبه اول در مسابقه مقاله‌نویسی راجع به «کودکان و نوجوانان» از حوزه علمیه قم در سال ۱۳۵۶.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر «بهترین پژوهش کاربردی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران» در سال ۱۳۵۴.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر به‌مناسبت انتخاب کتاب «پژوهشی در تاریخ قرآن کریم» به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران در سال ۱۳۶۳.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر به‌عنوان «استاد ممتاز دانشگاه تهران» در سال ۱۳۶۹.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر «استاد نمونه کشور» در سال تحصیلی ۱۳۷۲-۱۳۷۱.
• لوح تقدیر به‌مناسبت «خدمت‌گزاری به قرآن کریم» و معرفی او به‌عنوان یکی از «خادمان قرآن ایران» در سال ۱۳۷۳.
• دریافت جایزه روایت از دانشمندان مصری در سال ۱۳۶۷.
• برگزیده‌شده به‌عنوان «چهره ماندگار عرصه علوم قرآن و حدیث» در سال ۱۳۸۱.
• دریافت جایزه و لوح تقدیر و نشان درجه یک پژوهش در سال ۱۳۸۴ از سوی دانشگاه تهران.
• دریافت لوح تقدیر به‌مناسبت انتخاب کتاب فهرست موضوعی نسخه‌های خطی عربی به‌عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران.