محرم (خویشاوند)

مَحرَم اصطلاحی در اسلام است که گروهی از خویشاوندان نزدیک را دربرمی‌گیرد و به سه دستهٔ محارم نَسَبی و سببی و رِضاعی تقسیم می‌گردد. در این فهرست، فقها نام «همسر» را نمی‌آورند زیرا منظور از محارم در اصل محارم نکاح است که ازدواج با آنها حرامِ ابدی می‌باشد اما همسر با طلاق نامحرم می‌شود. برابر نظر مشهور فقها در تفسیر آیات حجاب، نمایاندن تمام بدن حتی پستان‌ها – به استثنای عورتِ پیش و پسِ پایین‌تنه – به همهٔ محارم جایز است اما فقط همسر می‌تواند عورتِ پیش و پسِ پایین‌تنه را ببیند.^[۱][۲][۳] فهرست محارم بر مبنای فقه اسلامی در مواد ۱۰۴۵ تا ۱۰۴۷ قانون مدنی ایران مصوب ۱۳۱۳ هجری خورشیدی تقریر شده است.^[۴]

محارم نَسَبی (خویشان خونی)

• پدر و مادر هرچه بالاتر رود. مانند مادرِ پدربزرگ.
• فرزند هرچه پایین‌تر رود. مانند نوه و نتیجه و نبیره و ندیده.
• برادر و خواهر.
  • تنی (پدر و مادر یکسان)
  • ناتنی (نابرادری و ناخواهری)
    • پدری (پدر یکسان و مادر متفاوت)
    • مادری (پدر متفاوت و مادر یکسان)^[الف]
• برادرزاده و خواهرزاده هرچه پایین‌تر رود. مانند نوهٔ برادر.
• برادر و خواهرِ پدر و مادر (یعنی عمو و عمه و دایی و خاله) هرچه بالاتر رود. مانند عموی مادر.

محارم سببی (خویشان پیوندی)

• پدر و مادرِ همسر (پدرشوهر و پدرزن و مادرشوهر و مادرزن) هرچه بالاتر رود. مانند پدربزرگ شوهر.
• همسرِ پدر (نامادری)
• همسرِ مادر (ناپدری)
• همسرِ فرزند (داماد و عروس)
• فرزندِ همسر (فرزند ناتنی: ناپسری و نادختری)^[ب] از سایر همسرانِ او – شوهر پیشین و زن پیشین یا زن دیگر در صورت چندهمسری – هر چه پایین‌تر رود پس از دخول جنسی از پیش یا پس به‌اندازهٔ ختنه‌گاه با همسر کنونی. مانند نوهٔ همسر.

گفتنی‌است پدرخوانده و مادرخوانده که کودکی را به سرپرستی گرفته‌اند با فرزندخوانده محرم نمی‌شوند هرچند در قانون ایران ازدواج با فرزندخوانده با محدودیت روبرو بوده و پس از فسخ سرپرستی تنها با تشخیص مصلحت دادگاه و اخذ نظر سازمان بهزیستی ممکن است.^{[۵][۶][۷][۸]}

محارم رِضاعی (خویشان همشیر)

دایرهٔ محارم رضاعی در فقه اسلامی، منطبق بر محارم نَسَبی بوده و برخلاف نص قرآن فقط شامل پدر و مادر و برادر و خواهر رضاعی نمی‌شود. در فقه، دو کودکی که از یک مادر شیر خورده‌اند نیز در صورت وجود شرایط خواهر و برادر رضاعی خواهند بود. همچنین خویشاوندی رضاعی موجب ارث نمی‌گردد و تنها در حرمت ازدواج مؤثر است. در قرآن به صرف همشیر بودن اشاره شده اما در فقه، شرایط تفصیلی برای آن ذکر گردیده است. در ماده ۱۰۴۶ قانون مدنی ایران مصوب ۱۳۱۳ که بر مبنای نظر مشهور فقهی شیعه نوشته شده، چنین آمده است:^[۹]

ماده ۱۰۴۶– قرابتِ رضاعی از حیثِ حرمتِ نکاح در حکمِ قرابتِ نَسَبی است مشروط بر این که:

• اولاً شیرِ زن از حملِ مشروع حاصل شده باشد.
• ثانیاً شیر مستقیماً از پستان مکیده شده باشد.
• ثالثاً طفل لااقل یک شبانه‌روز و یا ۱۵ دفعهٔ متوالی، شیرِ کامل خورده باشد بدون اینکه در بین، غذای دیگر یا شیرِ زنِ دیگر را بخورد.
• رابعاً شیر خوردنِ طفل قبل از تمام شدنِ دو سال از تولدِ او باشد.
• خامساً مقدارِ شیری که طفل خورده است از یک زن و از یک شوهر باشد بنابراین اگر طفل در شبانه‌روز مقداری از شیرِ یک زن و مقداری از شیرِ زنِ دیگر بخورد موجبِ حرمت نمی‌شود، اگرچه شوهرِ آن دو زن یکی باشد و همچنین اگر یک زن: یک دختر و یک پسرِ رضاعی داشته باشد که هریک را از شیرِ متعلق به شوهرِ دیگر شیر داده باشد آن پسر و یا آن دختر، برادر و خواهرِ رضاعی نبوده و ازدواج بین آن‌ها از این حیث ممنوع نمی‌باشد.

در قرآن

محارم در قرآن در سه دسته‌آیه آمده است: نخست محارم نکاح را که ازدواج با آنها حرام است، برشمرده است. دو دسته آیهٔ دیگر در آیات حجاب آمده و محارم حجاب (آزاد از نگریستن) و محارم پرده‌نشینی (آزاد از معاشرت بی‌پرده با همسران محمد) را ذکر می‌کند:

• محارم نکاح در آیات ۲۲ تا ۲۴ سورهٔ نسا آمده‌اند که اساس شناسایی محارم در فقه هستند:

و نکاح نکنید آنان را که پدرانتان نکاح کردند از زنان؛ مگر آنچه گذشته است که آن فحشایی و خشمی و چه بد راهی است. (نسا/۲۲) حرام شده است بر شما مادرانتان و دخترانتان و خواهرانتان و عمه‌هایتان و خاله‌هایتان و برادرزادگانتان و خواهرزادگانتان و مادرانتان؛ آنان که شیرتان دادند و خواهرانتان در شیر و مادرانِ زنانتان و دخترانی که در دامانتان هستند از زنانی که دخول کرده‌اید بر آنان، پس اگر دخول نکرده‌اید بر آنان بر شما باکی نیست و همسرانِ فرزندانتان؛ آنان که از صُلب‌های (کمرهای) شما هستند و آنکه جمع کنید میانِ دو خواهر مگر آنچه گذشته است. همانا خداوند آمرزندهٔ مهربان است. (نسا/۲۳) و زنانِ مُحصَن (کناره‌جو)^[پ] مگر آنچه دست‌هایتان دارا شد (برده یا زیردست) [نیز بر شما حرام است.] دستورِ خداست بر شما و غیر از این [زنان نام‌برده] برای شما حلال است که [زنان دیگر را] با داراییِ خود بخواهید چنانچه کناره‌جو باشید و بدکار نباشید. و زنانی را که از آنان بهره‌مند شده‌اید اجرت‌هایشان (مهریه) را فریضه است که به آنان بدهید و بر شما گناهی نیست که پس از [تعیین اجرتِ] فریضه با یکدیگر [بر کاهش یا افزایش آن] توافق کنید. بی‌گمان خداوند دانای سنجیده‌کار است. (نسا/۲۴)^[۱۲]

• محارم پرده‌نشینی در آیهٔ ۵۵ سورهٔ احزاب آمده است. در میان این محارم، نامی از پدرشوهر و ناپسری و داماد و پدر رِضاعی (همشیر) و برادر رضاعی و برادرزاده و عمو و دایی نیست در حالی که در سورهٔ نسا در فهرست محارم نکاح به تلویح و تصریح آمده‌اند؛ چرا که برای نمونه محمد در آن زمان، پسر و پدری نداشته تا زنانش از پرده‌نشینی در برابر آنها معاف شوند:^[۱۳]

بر آنان [زنان محمد] باکی نیست در پدرانشان و نه پسرانشان و نه برادرانشان و نه برادرزادگانشان و نه خواهرزادگانشان و نه زنانشان و نه آنچه دارا شد دست‌هایشان [برده یا زیردست] و از خدا پرهیز کنید که خدا بر همه‌چیز گواه است. (احزاب/۵۵)^[۱۴]

• محارم حجاب در آیهٔ ۳۱ سورهٔ نور؛ در این آیه، عمو و دایی و داماد و ناپدری و نابرادری و پدر رِضاعی (همشیر) و برادر رضاعی نیامده‌اند حال آنکه در سورهٔ نسا تصریحاً و تلویحاً جزو محارم نکاح هستند. با این همه در فقه، تفاوتی میان محارم حجاب و محارم نکاح نیست و زنان از حجاب در برابر عمو و دایی و… نیز معاف‌اند البته فقها نمایان کردن عورتِ پیش و پسِ پایین‌تنه را فقط برای همسر مجاز می‌دانند؛ بنابراین طبق قول مشهور فقهی، نمایان بودن پستان‌ها در برابر همهٔ محارم اعم از نسبی و سببی و رضاعی جایز است.^[۱][۲][۳] افزون بر این دایرهٔ محارم رضاعی منطبق بر محارم نسبی بوده و برخلاف نص قرآن فقط شامل پدر رضاعی و برادر رضاعی نمی‌شود:^[۱۵]

و به زنانِ مؤمن بگو چشم‌های خود را فروپوشند^[۱۶] و شرمگاه‌های خود را نگه دارند^[۱۷] و اندامشان^{[۱۸][۱۹][۲۰][۲۱][۲۲][۲۳]} را آشکار نسازند، مگر آنچه از آن پیداست، و روسری‌های خویش را به سینه‌هایشان بزنند. اندامشان را آشکار نسازند مگر به شوهرانشان یا پدرانشان یا پدرانِ شوهرانشان یا پسرانشان یا پسرانِ شوهرانشان یا برادرانشان یا برادرزادگانشان یا خواهرزادگانشان یا زنانشان^{[۲۴][۲۵][۲۶]} یا آنچه دارا شد دست‌هایشان^[۲۷][۲۸] یا پیروانی از مردان که نیاز شدید ندارند^{[۲۹][۳۰][۳۱]} یا کودکان؛ کسانی که بر عورت‌های زنان چیره نشده‌اند^{[۳۲][۳۳][۳۴]} و [زنان] پاهایشان را برای اینکه از اندامِ خویش آنچه نهفته دارند دانسته^[۳۵] گردد، [بر زمین] نزنند. و همگان بازگشت کنید به سوی خدا ای مؤمنان؛ شاید که رستگار شوید. (نور/۳۱)^[۳۶]

جستارهای وابسته

• ازدواج در اسلام
• خویشاوندی سببی
• خویشاوندی رضاعی
• خویشاوندی
• نسبت‌های خانوادگی

یادداشت

1. اصطلاحات اخوه یا کَلالهٔ ابوینی (تنی)، اَبی و اُمّی (ناتنی) نیز در فقه اسلامی دربارهٔ برادر و خواهر به کار می‌روند.
2. اصطلاحات ربیب (ناپسری) و ربیبه (نادختری) نیز در فقه اسلامی برای اشاره به فرزند ناتنی به کار می‌رود.
3. در قرآن، فرد کناره‌جو از آمیزش جنسی حرام اعم از اینکه مطلقاً کناره‌جو (و بی‌همسر) بوده یا همسردار باشد، مُحصَن نامیده می‌شود. با این همه در فقه، کسی را محصن می‌نامند که دارای همسر دائم یا برده بوده، با وی آمیزش کرده (در حد دخول از واژن) و با تفاوت‌هایی در مرد و زن، دسترسی به همسر برای آمیزش داشته باشد نه اینکه به‌واسطهٔ عواملی همچون سفر و بیماری، همبستری ممکن نباشد. البته دربارهٔ قذف (توهین جنسی با نسبت دادن زنا و لواط به کسی) فرد بی‌همسر نیز با داشتن بلوغ و خرد و آزادی (برده نبودن) و مسلمان بودن و حسب مورد زناکار یا لواط‌کار نبودن، محصن تلقی می‌شود.^[۱۰][۱۱]