ایران
کشوری در غرب آسیا / From Wikipedia, the free encyclopedia
ایران با نام رسمی جمهوری اسلامی ایران، کشوری در غرب آسیا و منطقهٔ خاورمیانه است. این کشور از غرب با ترکیه و عراق، از شمال غربی با ارمنستان و جمهوری آذربایجان، از شمال با دریای خزر و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، و از جنوب با دریای عمان و خلیج فارس هممرز است. ایران با ۱٫۶۴ میلیون کیلومتر مربع مساحت، هفدهمین کشور پهناور جهان، و با جمعیت ۸۹٫۴ میلیون نفر، هفدهمین کشور پرجمعیت جهان، است.[10] ایران در تقسیمات کشوری به ۳۱ استان تقسیم میشود. زبان رسمی ایران فارسی است. پایتخت و پرجمعیتترین شهر این کشور تهران میباشد و شهرهای مشهد، اصفهان، کرج و شیراز، به ترتیب پرجمعیتترین شهرهای ایران بعد از پایتخت هستند.[11]
جمهوری اسلامی ایران ایران | |
---|---|
شعار: «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی»[1] | |
پایتخت و بزرگترین شهر | تهران ۳۵°۴۱′ شمالی ۵۱°۲۵′ شرقی |
زبان(های) رسمی | فارسی |
زبان(های) محلی | |
گروههای قومی | فهرست گروههای قومی
|
دین(ها) | |
نام(های) اهلیت |
|
حکومت | جمهوری اسلامی ریاستی دینسالار متمرکز |
• رهبر | سید علی خامنهای |
سید ابراهیم رئیسی | |
محمد مخبر | |
محمدباقر قالیباف | |
غلامحسین محسنی اژهای | |
قوه مقننه | مجلس شورای اسلامی |
چکیدهٔ بنیانگذاری | |
حدود ۳۲۰۰ پ. م | |
حدود ۶۷۸ پ. م | |
۵۵۰ پ. م | |
۲۴۷ پ. م | |
۲۲۴ م | |
۱۵۰۱ م | |
۱۷۳۶ م | |
۱۷۵۱ م | |
۱۷۹۶ م | |
۲۴ آذر ۱۳۰۴ | |
۲۲ بهمن ۱۳۵۷ | |
۱۲ آذر ۱۳۵۸ | |
۶ مرداد ۱۳۶۸ | |
مساحت | |
• کل | ۱٬۶۴۸٬۱۹۵ کیلومتر مربع (۶۳۶٬۳۷۲ مایل مربع) (۱۸ام) |
• آبها (٪) | ۱٫۶۳ (تا ۲۰۱۵)[5] |
جمعیت | |
• برآورد سال ۲۰۲۳ | ۸۹٬۴۶۸٬۴۰۷[6] (۱۷ام) |
• تراکم | ۴۸ بر کیلومتر مربع (۱۲۴٫۳ بر مایل مربع) (۱۶۲ام) |
تولید ناخالص داخلی (GDP) برابری قدرت خرید (PPP) | برآورد ۲۰۲۳ |
• کل | $۱٫۷۲۵ تریلیون[7] (۱۹ام) |
• سرانه | $۱۹٫۹۴۲[7] (۷۹ام) |
تولید ناخالص داخلی (GPD) (اسمی) | برآورد ۲۰۲۳ |
• کل | $۳۶۶٫۴۳۸ میلیارد[7] (۴۲ام) |
• سرانه | $۴٫۲۳۴[7] (۱۲۰ام) |
شاخص جینی (۲۰۱۹) | ۴۰٫۹[8] متوسط |
شاخص توسعه انسانی (۲۰۲۱) | ۰٫۷۷۴[9] ۷۶ام. بالا |
واحد پول | ریال ایران (IRR) |
منطقه زمانی | یوتیسی+۳:۳۰ (IRST) |
گاهشماری | هجری خورشیدی |
جهت رانندگی | راست |
پیششماره تلفنی | +۹۸ |
کد ایزو ۳۱۶۶ | IR |
دامنه سطحبالا |
سرزمین ایران با ده هزار سال تاریخ و تمدن، میزبان تمدنهای کهن متعددی چون ایلام در هزارهٔ چهارم پیش از میلاد بوده است. در سدهٔ هفتم پ. م، پادشاهی ماد بخشهای قابلتوجهی از فلات ایران را یکپارچه کرد. در سدهٔ ششم پ. م، شاهنشاهی هخامنشی بهدست کوروش بزرگ بنیان نهاده شد تا ایران یکی از بزرگترین امپراتوریهای تاریخ را تشکیل دهد. در سدهٔ چهارم پ. م، اسکندر مقدونی این قلمرو را تسخیر کرد و ایران به بخشی از سرزمینهای هلنی تبدیل شد. پدیداری شاهنشاهی اشکانی در سدهٔ سوم پ. م، بار دیگر این کشور را تحت فرمان یک شاهنشاهی ایرانی قرار داد که در سدهٔ سوم میلادی، شاهنشاهی ساسانی جانشین آن شد. در سدهٔ هفتم م، مسلمانان عرب این شاهنشاهی را فتح کردند که منجر به اسلام آوردن ایرانیان شد. از آن به بعد، ایرانیان مشارکتی اثرگذار در علم و فرهنگ اسلامی داشتند. از سدهٔ نهم، دودمانهای مسلمان ایرانیتبار پدیدار شدند که با ترکهای سلجوق و مغولهای ایلخانی ادامه پیدا کرد. در سدهٔ شانزدهم، صفویان حکومت ایران را بار دیگر یکپارچه کرد. نادرشاه در سدهٔ هجدهم فرماندهی قدرتمندترین ارتش آن زمان را بر عهده داشت اما در سدهٔ نوزدهم، جنگهایی با امپراتوری روسیه منجر به جدایی بخشهای قابلتوجهی از مرز ایران شد. دههٔ ۱۲۸۰ شمسی شاهد جنبش مشروطه بود. کوششها بهمنظور ملیسازی صنعت نفت ایران منجر به کودتایی انگلیسی-آمریکایی در ۱۳۳۲ شد. پس از انقلاب ۱۳۵۷، جمهوری اسلامی کنونی بهدست سید روحالله خمینی، نخستین رهبر عالی این کشور، بنا نهاده شد.
حکومت ایران نوعی حاکمیت دینی با نظام ریاستی است، اما اختیارات اساسی به «رهبر عالی» که یکهسالار است، واگذار شده است؛ این مقام از زمان مرگ خمینی در سال ۱۳۶۸ تحت اختیار سید علی خامنهای بوده است. حکومت ایران اقتدارگراست و انتقادات گستردهای بهدلیل محدودیتهای قابلتوجه، نقض حقوق بشر و آزادیهای مدنی به آن وارد شده است. این نظام، قطب اسلام شیعه درون خاورمیانه و دشمن اسرائیل شناخته میشود. ایران همچنین یکی از بزرگترین بازیگران امور خاورمیانه بهشمار میرود و نظام جمهوری اسلامی بهطور مستقیم و غیرمستقیم در اکثر درگیریهای خاورمیانه دخالت دارد. سیاست خارجهٔ تنشزای جمهوری اسلامی در منطقه، که مشخصهٔ آن پشتیبانی از گروههای شبهنظامی اسلامی متعدد است، بهشدت محکوم شده است.
ایران کشوری با چندگانگی قومی است که از گروههای زبانی بسیاری تشکیل شده است. بسیاری از ایرانیان به زبانهای فارسی، ترکی آذربایجانی، کُردی، لری، لکی، بلوچی، مازندرانی، گیلکی، تالشی و عربی صحبت میکنند اما زبان میانجی در بین این اقوام زبان فارسی است. ایران، بهعنوان یک سرزمین و یک ملت، پیشینهای کهن دارد و یکی از تاریخیترین کشورهای جهان بهشمار میرود.
قانون اساسی جمهوری اسلامی، اسلام شیعه را دین رسمی این کشور اعلام کرده است. ایران جایگاه راهبردی در منطقهٔ خلیج فارس دارد و تنگهٔ هرمز در جنوب آن، مسیری حیاتی برای انتقال نفت خام است. این کشور زیرساخت قابلتوجهی در بخشهای خدماتی، صنعتی و کشاورزی دارد که اقتصاد این کشور را توانمند میسازند اما این اقتصاد هنوز بر فروش نفت و گاز متکی است و از فساد مالی رنج میبرد. منابع طبیعی ایران، قابلتوجه هستند و در میان اعضای اوپک، ایران سومین دارندهٔ ذخایر بزرگ اثبات شدهٔ نفت است. میراث فرهنگی این کشور غنی است و میراث جهانی یونسکو در آن از ۲۷ مورد تشکیل میشود. ایران از اعضای مؤسس سازمان ملل متحد، سازمان همکاری اقتصادی، سازمان همکاری اسلامی و اوپک است و از قدرتهای منطقهای شمرده میشود.