از هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایرانی From Wikipedia, the free encyclopedia
خاتمکاری از هنرهای ظریف و صنایع دستی ایرانی است که سابقه و ریشهای کهن دارد. هنر خاتمسازی یکی از مهمترین هنرهای دستی ایران است. این صنعت ارزش هنری فوقالعاده زیادی دارد. سابقهٔ خاتمسازی در ایران به زمانهای خیلی قدیم میرسد.[1]
به هنرمند این رشته خاتمساز یا خاتمکار میگویند.
خاتم ترکیبی است از چند ضلعیهای منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگهای مختلف تشکیل میشود. پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.
خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. چند ضلعیهایی که در خاتمسازی به کار میآید
در لغتنامه دهخدا خاتمساز چنین معنی شدهاست: «آنکه پارههای استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتمسازی عمل خاتمساز را گویند.»
در دائرةالمعارف فارسی دربارهٔ خاتمکاری و خاتمسازی آمدهاست: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلثهای کوچک. طرحهای گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بودهاست. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلثهای کوچک در کنار هم نقشبندی میکنند. مثلثها را از انواع چوب، فلز و استخوان میسازند. هرچه مثلثها ریزتر و ظریفتر باشند، خاتم مرغوبتر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچکترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار میرود.»
دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتمسازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتمسازی را چه کسی ابداع کردهاست. اما روایتهای زیادی خاستگاه خاتم کاری را شیراز میدانند زیرا قدیمیترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از ۱۰۰۰ سال است. در دائرهالمعارف فارسی آمدهاست: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته میشود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتمساز هنوز بر این عقیدهاند که هنر خاتمسازی معجزه ابراهیم پیامبر است» شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان خاستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران میدانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در اصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید.[2][3]
صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشههای دیگر از قبطیها اقتباس کردهاند، چندین قطعه و لوحه که روی آنها با چوب و استخوان موزائیککاری شدهاست در عین الصیرهدر نزدیک قاهره در اوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آنها در موزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالیترین نمونههای این هنر در موزه متروپولیتن است.
اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از شیراز و سایر نقاط ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان دعوت شده و هنرمندان ضمن فعالیت در رشتههای خاتمکاری، منبتکاری، کاشیکاری و گرهچینی، به ساختن ساختمانهای حکومتی و بارگاهها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سختترین شرایط زندگی میکردند.
در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعهای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاههای خاتمسازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.[4]
تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتمکاری. متأسفانه در سالهای اخیر سمت و سوی طرحها تغییر یافته و با حذف طرحهای اصیل توجه کمتری به سنتگرایی معطوف بوده و از خط و نوشته که در خاتم اصیل بسیار استفاده میشده کمتر دیده میشود.
در اشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و تنها یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتمسازی آمدهاست:
صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ
گویا که لب لعل تو خاتم بند است
(دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی انواع چوب) (آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم-کبوده)
انواع استخوان (استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب)
مفتولهای فلزی (برنج -آلومینیوم و بعضاً نقره)
صدف- نخ پرک - سریشم - لاک
ابتدا انواع چوبها و استخوانها را در رنگهای مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلیمتر میبرند و از آنها مثلثهایی تهیه میشود که پس از سوهانکاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتولهای سیمی به صورت مثلث بوده که برای آمادهسازی آنها نیز مراحل مختلفی طی میشود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلثها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده میشوند و به وسیله نخ محکم میگردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست میشود، بعد از چند ساعت نخها باز شده و اضلاع طرح سوهانکاری شده و چهار عدد از پرههای ساخته شده را در کنار هم قرار میدهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده میشوند که حاصل آن «توگلو» به دست میآید. مرحلهٔ بعدی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده میشود و به آن «شمسه» میگویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده میشود و با نخ محکم میشود و حاصل آن طرح ستارهای است، این طرحها آنقدر تکرار میشوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برشکاری و چسبانده لایههای بسیار نازک چوب در اطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود میآید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل میشود.
خاتمها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار بهوسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرحهای گوناگون و قرینهسازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین میگردد که پس از برخی ترمیمها، سوهان، سمباده و بتونهکاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغنکاری و جلا بخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده میشود.
مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ اینها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه میشود.
مهمترین مراکز خاتمسازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتمسازان در تهران؛ اصفهانی یا شیرازی هستند.
لازم است توجه شود که کلیهٔ محصولات خاتمکاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آنها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.
نکات مهم برای افزایش طول عمر ظروف فیروزه کوبی:
1. برای تمیز کردن این محصولات، نیاز به شستشو با آب و شوینده های خاص وجود ندارد و برای ثابت ماندن پلی استر سطح مس، نظافت با دستمال پارچه ای (ترجیحا نانو) کفایت میکند.
2. هرگونه مواد شوینده، الکل و یا مواد اسیدی مثل سرکه، عطر و لوازم آرایشی باعث از بین رفتن این پلی استر می شوند . با از بین رفتن پوشش پلی استر مس با اکسیژن واکنش نشان داده و شروع به اکسید شدن و تغییر رنگ می کند.
3. از قرار دادن این ظروف در دمای بالای 60 درجه و نور مستقیم آفتاب بپرهیزید .
4. وارد کردن ضربه به ظروف،روی هم انباشتن و یا قرار دادن اجسام تیز درون آنها نیز موجب آسیب می شوند.
5. از نگهداری این ظروف در بین پلاستیک های بابل یا حباب دار در مدت زمان طولانی خودداری کنید. پلاستیک های حبابدار باعث تعریق ظروف می شود و در طولانی مدت رطوبت از پلی استر عبور کرده و به مس می رسد و باعث تغییر رنگ آن می شود.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.