Chile
país de América do Sur / From Wikipedia, the free encyclopedia
Chile é un país de América do Sur, limitado ó norte polo Perú, ó leste por Bolivia e a Arxentina, cun total de 6.339 km de fronteiras terrestres,[1] ó sur polo Estreito de Drake e ó oeste polo océano Pacífico. O seu nome oficial é República de Chile e a súa capital é a cidade de Santiago de Chile.[2]
República de Chile (es) Chile (es) | |||||
Himno | Himno Nacional de Chile | ||||
---|---|---|---|---|---|
Lema | «Por la razón o la fuerza» «By Right or Might» «Durch Überzeugung oder mit Gewalt» | ||||
Localización | |||||
| |||||
Capital | Santiago de Chile | ||||
Contén a división administrativa | Rexión Metropolitana de Santiago Rexión de Aisén Rexión de Antofagasta Rexión de Araucanía Rexión de Arica e Parinacota Rexión de Atacama Rexión de Biobío Rexión de Coquimbo Rexión de Los Lagos Rexión de Los Ríos Rexión de Magallanes e da Antártica Chilena Rexión de Maule Rexión de O'Higgins Rexión de Tarapacá Rexión de Valparaíso Rexión de Ñuble | ||||
Poboación | |||||
Poboación | 19.458.000 (2021) (25,73 hab./km²) | ||||
Lingua oficial | lingua castelá | ||||
Xeografía | |||||
Parte de | |||||
Superficie | 756.102 km² | ||||
Bañado por | Océano Pacífico | ||||
Punto máis alto | Ojos del Salado (6.893 m) | ||||
Punto máis baixo | Océano Pacífico (0 m) | ||||
Comparte fronteira con | |||||
Creación | 18 de setembro de 1810 | ||||
Organización política | |||||
Forma de goberno | república democrática | ||||
Órgano executivo | Gabinete de Chile | ||||
• Presidente | Gabriel Boric (2022–) | ||||
Órgano lexislativo | Congreso Nacional de Chile , | ||||
Membro de | |||||
PIB nominal | 316.713.577.509 $ (2021) | ||||
Moeda | Peso chileno | ||||
Identificador descritivo | |||||
Fuso horario | |||||
Dominio de primeiro nivel | .cl | ||||
Prefixo telefónico | +56 | ||||
Teléfono de emerxencia | 131, 132, 133, 130 e 134 | ||||
Código de país | CL | ||||
Sitio web | thisischile.cl… |
Chile descríbese normalmente como constituído de tres distintas zonas. A primeira delas, situada na costa occidental do Cono Sur e coñecida como Chile continental, comprende unha longa e estreita franxa de terra que se estende, maiormente, entre a ribeira suroriental do océano Pacífico e a cordilleira dos Andes, desde os 17º29'57'S ata os 56º32'S de latitude, ao longo de 4.270 km.[3] O seu ancho máximo alcanza os 445 km no paralelo 52º21'S e o seu ancho mínimo, os 90 km en 31º37'S.[4] A segunda, denominada Chile insular, corresponde aos territorios insulares no océano Pacífico Sur: por unha banda, o arquipélago Juan Fernández e as illas Desventuradas, pertencentes a América do Sur; doutra banda, a illa Sala y Gómez e a illa de Pascua, situadas na Polinesia. Chile continental e Chile insular totalizan unha superficie de 756.096,3 km². A terceira, chamada Territorio Chileno Antártico,[5] comprendida entre os meridianos 90º e 53º oeste, é unha zona da Antártida de 1 250 257,6 km² sobre a cal Chile reclama soberanía, prolongando o seu límite meridional ata o Polo Sur. Esta reclamación está conxelada de acordo co estipulado polo Tratado Antártico,[6] do que Chile é signatario, sen que a súa firma constitúa unha renuncia. Localízase tamén en Chile a punta sur de América do Sur: o Cabo Horn, que é tamén o punto máis próximo da Antártida. Tamén en Chile está o lugar considerado como o máis seco do planeta: o Deserto de Atacama.
Debido á súa presenza en América, Oceanía e a Antártida, Chile defínese a si mesmo como un país tricontinental.[7]
Ademais, Chile exerce dereitos exclusivos, reclamacións de diverso grao e soberanía sobre o seu espazo marítimo, chamado Mar chileno.[8] Este comprende o mar territorial (120.827 km²), a zona contigua (131.669 km²), a zona económica exclusiva ou «mar patrimonial», cunha superficie total de 3 681 989 km²,[9] e a correspondente plataforma continental, cunha superficie de 145.194 km²,[9] que tamén forman parte do territorio chileno[10] Chile posúe un bordo costeiro de 6.435 km de lonxitude.[11]
Os seus máis de 17 millóns de habitantes alcanzan índices de calidade de vida,[12] e porcentaxe de globalización[13] que se atopan entre os máis altos de América Latina.
Antes da chegada dos europeos ao continente, xa na tradición indíxena chamábase Chili as terras situadas ao sur do deserto de Atacama.[14] Unha vez instalados no Vicerreinado do Perú, os conquistadores españois seguiron chamando desa forma á rexión do sur, ás veces tamén como «val de Chile», que posteriormente se faría extensiva a todo o país actual.[15]
Aínda que non se sabe con certeza a orixe do nome «Chile», existen varias hipóteses.[16][17]
Os historiadores Agustín de Zárate e Jerónimo de Vivar afirmaron que o nome sería orixinario da palabra quechua chire (chiri), «frío».[18][19] De acordo cos cronistas Antonio de Herrera y Tordesillas e Vicente Carvallo y Goyeneche, derivaríase de Berre, antigo nome dun río no val do Aconcagua.[20][21] Para Diego de Rosales, cronista do século XVII, proviría do nome dun cacique picunche, Tili ou Trili, que gobernaba ese mesmo val á chegada dos incas, antes do arribo dos españois.[22] Segundo os xesuítas Miguel de Olivares e o abade Molina, orixinaríase en chili, onomatopeación mapuche[23] do son da ave trile, palabra usada para chamar a este paxaro de manchas amarelas nas ás.[24][25] O historiador Miguel Luís Amunátegui afirmou que a súa orixe proviría da voz aimará chilli, «onde se acaba a terra».[26][27] Segundo o antropólogo Ricardo E. Latcham, o vocábulo deberíase a un grupo de indios mitimaes, levados a Chile polos incas, que provirían dunha rexión do Perú onde existiría un río bautizado con ese nome.[17]
Baixo o goberno do director supremo Ramón Freire, un decreto estableceu oficialmente o nome «Chile» para designar ao país o 30 de xullo de 1824.[28]
- Artigo principal: Historia de Chile.
Chile prehispánico
Diversos estudos situaron os restos arqueolóxicos máis antigos do actual territorio continental chileno en Monte Verde,[29] Rexión dos Lagos, ao redor do ano 14.800 a. C.,[30] no final do Paleolítico Superior, converténdoo no primeiro asentamento humano coñecido en América.[31] Á súa vez, outras investigacións determinaron que unha mina de óxido de ferro en Taltal, Rexión de Antofagasta, é a máis antiga do continente.[32][33] Así mesmo, neste período destaca a cultura Chinchorro, que se desenvolveu no extremo norte do país entre os anos 5.000 e 1.700 a. C.,[34] a primeira do mundo en momificar artificialmente aos seus mortos.[35]
A poboación de Chile prehispánico aumentou dalgúns miles de paleoindios existentes no sétimo milenio a. C. ata 1 200 000 indíxenas no século XVI da nosa era.[36] Nese entón, o actual país estaba habitado por unha diversidade de culturas aborixes que se situaban en franxas lonxitudinais, cruzando ata os Andes e chegando a territorios actualmente arxentinos no Atlántico. Na zona norte do país, a partir do século XI, os aimarás, atacameños e diaguitas estableceron culturas agrícolas fortemente influídas polo Imperio Inca que, desde fins do século XV, dominou a metade norte do territorio actual de Chile ata o río Maule. Nas costas das zonas norte e central, habitou o pobo chango. Ao sur do río Aconcagua, establecéronse as distintas comunidades seminómades dos mapuches, a principal etnia aborixe do país. Nas canles austrais habitaron distintos grupos indíxenas como os tehuelches, caucahue, chonos, alacalufes, selk'nam e yámana. Na illa de Pascua desenvolveuse unha avanzada e misteriosa cultura polinesia practicamente extinta actualmente.
Dominio español
En novembro de 1520, Fernando de Magalhães foi o primeiro explorador europeo en recoñecer o actual territorio chileno ao percorrer o estreito que hoxe leva o seu nome.
En 1535, os conquistadores españois intentaron facerse coas terras do «val de Chile» tras conquistar o Imperio Inca. A primeira expedición, liderada por Diego de Almagro, fracasou. Pedro de Valdivia intentaría novamente conquistar as terras ao sur do continente, atravesando o deserto de Atacama.
Valdivia fundou unha serie de asentamentos. O primeiro, e máis importante, o 12 de febreiro de 1541, Santiago de Nova Estremadura. Posteriormente, Valdivia iniciou unha dura campaña militar cara aos territorios máis ao sur, enfrontándose coas tribos mapuches, iniciando a guerra de Arauco, onde morreu capturado por unha emboscada iniciada polo toqui mapuche Lautaro. Alonso de Ercilla relatou por extenso esta primeira fase da guerra na súa obra La Araucana (1569). Este enfrontamento bélico estenderíase ao longo de tres séculos, aínda que con distintas etapas de paz grazas á realización de «parlamentos», como o de Quilín en 1641 que estableceu un límite entre o goberno colonial e as tribos indíxenas ao longo do río Biobío, dando nome á zona coñecida ata hoxe como La Frontera.
A Capitanía Xeneral de Chile, tamén chamada «Reino de Chile», sería unha das colonias máis austrais do Imperio español. Debido á súa posición afastada dos grandes centros e rutas comerciais imperiais e o conflito cos mapuches, Chile foi unha provincia pobre pertencente ao rico Vicerreinado do Perú, cuxa economía estaba destinada só a sustentar o Vicerreinado con materias primas (coiro, sebo e trigo) e aos poucos habitantes españois do territorio chileno.
Formación e expansión da nación
En 1810, comezou un proceso de procura da autodeterminación de Chile, co establecemento da Primeira Xunta de Goberno, iniciando un período coñecido como Patria Vieja, que duraría ata o desastre de Rancagua en 1814, cando as tropas realistas reconquistarían o territorio. As tropas independentistas, refuxiadas en Mendoza, formarían xunto ás tropas arxentinas o Exército dos Andes, comandado polo xeneral en Xefe José de San Martín, que liberaría Chile tras a batalla de Chacabuco, o 12 de febreiro de 1817. Ao ano seguinte, declararíase a Independencia de Chile, durante o goberno do director supremo Bernardo O'Higgins.
O'Higgins iniciou un período de reformas que provocou o descontento de gran parte da oligarquía, o que causou a súa abdicación en 1823. Durante os sete anos seguintes, Chile veríase sometido a unha serie de procesos que buscaban dar organización ao novo país. Tras unha serie de intentos errados e a vitoria conservadora na Revolución de 1829, deuse inicio a un período de estabilidade na chamada República Conservadora, cuxo máximo referente foi o ministro Diego Portales, que establecería as bases da organización do país durante gran parte do século XIX, coa Constitución de 1833.
Chile lentamente comezou a expandir a súa influencia e a establecer as súas fronteiras. Mediante o Tratado de Tantauco, o arquipélago de Chiloé foi incorporado en 1826. A economía comezou a ter un grande auxe debido ao descubrimento do mineral de prata de Chañarcillo e ao crecente comercio do porto de Valparaíso, o que levou a un conflito pola supremacía marítima no Pacífico co Perú. A formación da Confederación Perú-Boliviana foi considerada como unha ameaza para a estabilidade do país e Portales declarou a guerra, que terminaría coa vitoria chilena na batalla de Yungay en 1839 e a disolución da Confederación. Ao mesmo tempo, intentouse afianzar a soberanía no sur de Chile intensificando a penetración na Rexión de Araucanía e a colonización de Llanquihue con inmigrantes alemáns. Por medio da fundación do Fuerte Bulnes, a rexión de Magallanes foi incorporada en 1843, mentres que a zona de Antofagasta, naquel tempo territorio boliviano, comezou a ser poboada.
Tras trinta anos de goberno conservador, en 1861 iniciouse un período de dominio do partido Liberal que se caracterizaría pola riqueza económica obtida da explotación mineira do salitre na zona de Antofagasta, o que provocaría diferenzas limítrofes con Bolivia, país que reclamaba dito territorio como seu. En 1865, Chile entrou en guerra contra España, que recoñecera a independencia chilena o 24 de abril de 1844,[37] por unha serie de desafortunadas circunstancias. O 31 de marzo de 1866, a escuadra española, ao mando do almirante Casto Méndez Núñez, bombardeou por tres horas a cidade de Valparaíso. O conflito foi exclusivamente marítimo e terminou formalmente en 1883 coa firma do Tratado de Paz e Amizade entre ambas as nacións.
Aínda que Chile e Bolivia asinaron tratados de límites en 1866 e 1874, non lograron resolver as súas disputas e, o 14 de febreiro de 1879, Chile desembarcou as súas tropas no porto de Antofagasta, iniciando as accións militares contra Bolivia. Perú asinara previamente un pacto de alianza defensiva con Bolivia, polo que Chile declarou a guerra a ambos o 5 de abril daquel ano, dando inicio formal á guerra do pacífico, que finalizaría coas firmas do Tratado de Ancón co Perú e o Pacto de Tregua con Bolivia en 1884. Tras o conflito, Chile obtivo o dominio sobre o departamento boliviano de Antofagasta e as provincia peruanas de Tarapacá, Arica e Tacna, esta última en posesión ata 1929, e logrou resolver os seus asuntos limítrofes coa Arxentina na Patagonia e a Puna de Atacama. Ao mesmo tempo, lográronse o fin da guerra de Arauco coa Pacificación da Araucania en 1881 e a incorporación da illa de Pascua en 1888.[38]
Século XX
En 1891, o conflito entre o presidente José Manuel Balmaceda e o Congreso desencadeou a guerra civil na que os congresistas lograron a vitoria e implantaron a República Parlamentaria. A pesar do auxe económico, estes anos caracterizáronse por unha inestabilidade política e o inicio do movemento proletario da chamada «Cuestión Social». Isto porque existía unha desigual distribución da riqueza a cal foise facendo insostible á medida que pasaba o tempo.
Tras anos de dominio da oligarquía, foi electo Arturo Alessandri, quen se transformou nunha ponte provisoria entre a elite e a «querida chusma», como el chamaba ao pobo, o que se atopaba cada vez máis axitado. A crise agravouse e levou á renuncia de Alessandri en dúas oportunidades logo de promulgar a Constitución de 1925, que deu orixe á República Presidencial.
Carlos Ibáñez del Campo asumiu o goberno en 1927 con grande apoio popular, pero os estragos da primeira guerra mundial, na que o país declarouse neutral, a mala política económica no uso dos recursos e a Gran Depresión acabaron coa riqueza creada pola extracción do salitre, producindo unha forte crise económica. En menos de tres anos, o produto interno bruto caeu a menos da metade e o país foi considerado pola Sociedade de Nacións como o máis afectado pola crise mundial.[39] Ibáñez renunciou en 1931 e a inestabilidade política acentuouse tras un golpe militar que deu orixe á República Socialista de Chile que duraría só doce días, antes que Alessandri reasumise o poder e recuperase a economía, o que non aplacou a tensión entre os partidos políticos. A crise política tamén era social; novos actores sociais esixían transformacións ao xeito de pensar o país.
Nese escenario, Pedro Aguirre Cerda foi electo presidente en 1938 baixo unha alianza que se opuña aos tradicionais gobernos da elite chilena, dando inicio ao período de gobernos do partido Radical. O seu mandato logrou realizar diversos cambios, principalmente na área económica, promovendo a industrialización chilena e, tras o terremoto de 1939, a reconstrución da rexión sur a través da creación da Corporación de Fomento da Produción, CORFO.[40] Tamén puxo maior atención aos problemas sociais e estableceu a reclamación sobre o Territorio Chileno Antártico,[5] pero o seu goberno viuse truncado pola morte do mandatario.
Juan Antonio Ríos, o seu sucesor, tivo que enfrontarse coa oposición e ás presións de Estados Unidos durante a segunda guerra mundial para declarar a guerra ao Eixo, países cos que rompeu relacións diplomáticas en 1943. Posteriormente, Chile declarou a guerra ao Xapón[41] e foi un dos cincuenta e un estados fundadores da Organización das Nacións Unidas, ONU,[42] en 1945.
Tras ser apoiado polo partido Comunista, o radical Gabriel González Videla foi electo presidente en 1946.[43] Con todo, no comezo da guerra fría, o aliñamento do país ás potencias occidentais motivou a prohibición do comunismo a través da chamada «Lei Maldita».[44]
En 1952, Ibáñez regresou á política e foi electo co apoio cidadán,[45] pero perdeuno tras unha serie de medidas de estilo liberal para revitalizar a economía.
Tensións políticas
En 1958, foi electo o independente de dereita Jorge Alessandri Rodríguez co 31,6%, sendo ratificado amplamente polo Congreso Pleno.[46] A pouco de exercer, debeu enfrontarse o caos producido polo terremoto de 1960, o maior rexistrado na historia da humanidade,[47] o que non impediu a realización da VII Copa Mundial de Fútbol en 1962.[48] Neste período, deuse inicio á Reforma agraria[49] e estableceuse un sistema político chamado «os tres terzos», composto pola dereita, a Democracia Cristiá e a esquerdista Unidade Popular.
Temendo unha vitoria da UP, a dereita apoiou o demócrata cristián Eduardo Frei Montalva, que foi electo en 1964. A pesar de que intentou realizar o seu programa de goberno chamado «Revolución en Liberdade», a través da expansión da Reforma agraria[50][51] e a Chilenización do cobre,[52][53] no final do seu mandato, a tensión política produciu unha serie de enfrontamentos. A axitación política seguía en ascenso.
En 1970, foi electo Salvador Allende co apoio da Unidad Popular, obtendo o 36,3% dos votos polo que se requiriu o pronunciamento do Congreso.[54] O seu goberno enfrontou moitos problemas económicos externos, como a crise mundial 1972-1973, unha errática política económica, máis a forte oposición do resto do espectro político e do goberno estadounidense de Richard Nixon.[55] O cobre foi nacionalizado en xullo de 1971,[56] pero isto non impediu que o país caese nunha forte crise económica e que a inflación chegase a cifras de ao redor do 600 e 800%.[57]
Os enfrontamentos rueiros entre opositores e afíns da Unidad Popular fixéronse frecuentes, e alcanzaron altos niveis de violencia. Allende, que cría nunha revolución democrática, perde o apoio do partido Socialista, que cría na lexitimidade dun levantamento popular armado para reter o poder. Finalmente, o 11 de setembro de 1973 produciuse un Golpe de estado que acabou co goberno de Allende, quen se suicidou tras o bombardeo ao Palacio de la Moneda.[58]
Tras o golpe de estado instaurouse unha ditadura encabezada por Augusto Pinochet, Comandante en Xefe do Exército. Neste período, estableceuse a represión política contra a oposición e producíronse diversas violacións aos dereitos humanos, que terminou con máis de 1.000 detidos desaparecidos, 3.000 asasinados,[59] e ao redor de 200.000 exiliados. No ámbito económico, Pinochet dirixiu unha reestruturación do Estado ideada polos chamados Chicago Boys, quen implantaron un modelo neoliberal que aumentou o crecemento económico, producindo o chamado «Milagre de Chile», baixo o cal o Estado cedeu gran parte da súa economía ao sector privado.
O cambio de década xerou o período de maior crise do Réxime Militar. En 1978, Chile e a Arxentina enfrontáronse no chamado conflito do Beagle, polo dominio das illas Picton, Lennox e Nueva, que estivo a horas de provocar unha guerra entre ambos os países, sendo detido pola mediación do papa Xoán Paulo II. En 1980, nun plebiscito[60] cuestionado por diversos organismos internacionais, Pinochet logrou a aprobación dunha nova Constitución.[61] Con todo, a crise económica que se produciu en 1982 xerou altos niveis de cesantía e de crecemento negativo, o cal deu orixe en 1983 a unha serie de protestas contra o goberno e o seu modelo económico, que se estenderían ata o final do seu mandato. Durante 1985, a economía logrou recuperarse no chamado «Segundo Milagre», producido tras a privatización da maioría das empresas estatais e a redución do gasto social, o que xerou un explosivo crecemento económico, aínda que tamén un aumento da pobreza e unha desigualdade crecente na distribución do ingreso.
Retorno á democracia
O final da década dos anos 80, Pinochet debeu dar inicio ao proceso de retorno á democracia que culminou no plebiscito do 5 de outubro de 1988 e a vitoria da opción Non co 56% dos votos. Augusto Pinochet deixou o cargo o 11 de marzo de 1990 que asumiu Patricio Aylwin como primeiro presidente do período coñecido como a Transición, o cal caracterizouse por restaurar o réxime democrático, establecer unha nova política nacional, manter a estrutura económica do período anterior, reducir de xeito importante os niveis de pobreza e recoñecer as violacións aos dereitos humanos que se cometeron durante a ditadura, a través do Informe Rettig.
O seu sucesor, Eduardo Frei Ruiz-Tagle, asumiu o poder en 1994. O seu goberno caracterizouse por un esplendor económico inicial grazas á apertura do mercade Chileno ao exterior; con todo, no final do mandato, unha nova crise azoutou ao país. Ao mesmo tempo, a detención de Pinochet en Londres,[62] que durou dezasete meses, reavivou as diferenzas políticas entre os seus opositores e afíns.
Tras unhas rifadas eleccións, Ricardo Lagos asumiu o poder no 2000 como o terceiro presidente da Concertación de Partidos pola Democracia. A pesar dos diversos problemas iniciais do seu mandato respecto da economía e acusacións de corrupción, o goberno de Lagos puido estabilizarse e alcanzar importantes logros na inserción do país no concerto internacional, incluíndo a firma de tratados de libre comercio coa Unión Europea,[63] Estados Unidos[64][65] e as principais potencias económicas de Asia.[66][67][68]
A socialista Michelle Bachelet foi electa presidenta en 2006, converténdose na primeira muller en alcanzar devandito cargo na historia do país. O seu goberno caracterizouse por maior desenvolvemento á paridade entre homes e mulleres, o establecemento dunha rede de protección social para os máis pobres e o ingreso do país á Organización para a Cooperación e o Desenvolvemento Económico, OCDE, en maio de 2010.[69]
A pesar da altísima popularidade de Bachelet, o opositor Sebastián Piñera, representando á Coalición polo Cambio, converteuse en 2010 no primeiro centrodereitista en ser electo presidente do país logo de 52 anos.
A República de Chile é un Estado unitario democrático, de carácter presidencialista, conformado por diversas institucións autónomas, que se insiren nun esquema constitucional que determina certas funcións e distribúe as competencias entre os órganos do Estado, diferente da tradicional doutrina da separación de poderes.
Aprobada no plebiscito do 11 de setembro de 1980,[60] a Constitución Política da República de Chile,[61] a décima carta fundamental na historia do constitucionalismo chileno, rexe o país desde o 11 de marzo de 1981. Entre 1989 e 2010, foi reformada en trece oportunidades.
O poder executivo, ou máis propiamente, o goberno e a administración pública están encabezados polo Presidente da República, que é o xefe de Estado e de goberno. Desde marzo de 2010, este cargo é exercido por Sebastián Piñera. De acordo coa Constitución, o presidente permanece no exercicio das súas funcións por un termo de 4 anos e non pode ser reelixido para o período seguinte.[70]
O presidente da República designa aos ministros de Estado, quen son os seus colaboradores directos e inmediatos no goberno e administración do Estado e funcionarios da súa exclusiva confianza.
A administración rexional corresponde aos Gobernos Rexionais, conformados polo respectivo intendente,[71] nomeado polo presidente, e un Consello Rexional electo indirectamente. Á súa vez, o goberno provincial está a cargo do correspondente gobernador,[71] tamén designado polo presidente. Pola súa banda, a administración local corresponde ás Municipalidades, compostas por un alcalde e un concello comunal, elixidos por votación popular.
O poder lexislativo reside no Presidente da República e no Congreso Nacional, con sede en Valparaíso,[2] de carácter bicameral, composto por:
- O Senado, constituído por 38 senadores elixidos por votación popular que permanecen no cargo por 8 anos, coa posibilidade de ser reelectos nas súas respectivas circunscricións, as que elixen dous senadores en cada elección. Cada 4 anos renóvase a metade do persoal de senadores nas eleccións parlamentarias regulares.
- A Cámara de Deputados, constituída por 120 membros electos por votación popular que permanecen 4 anos nos seus cargos e tamén poden ser reelectos nos seus respectivos distritos, os que elixen dous deputados en cada elección, en que se renova a totalidade da Cámara.
Para as eleccións parlamentarias utilízase o sistema binominal, o que permite o establecemento de dous bloques políticos maioritarios (a Concertación e a Alianza por Chile) a expensas da exclusión de grupos políticos non maioritarios. Os opositores deste sistema instaurado pola Constitución de 1980 reclaman por unha modificación.
O poder xudicial, constituído por tribunais autónomos e independentes, ten a Corte Suprema de Xustiza como a súa institución máis alta. Ademais, existe un Ministerio Público autónomo e xerarquizado.
Un Tribunal Constitucional, autónomo e independente, ten o control de constitucionalidade dos proxectos de lei e dos autos acordados, os decretos e as leis. Así mesmo, unha autónoma Contraloría General de la República exerce o control de legalidade dos actos da administración pública e fiscaliza o ingreso e o investimento dos fondos públicos.
Un Tribunal Cualificador de Eleccións e trece tribunais electorais rexionais velan pola regularidade dos procesos electorais realizados no país e o cumprimento das súas disposicións.
Política
- Artigo principal: Política de Chile.
Ao longo da historia do país existiron diversos partidos, os que foron prohibidos en outubro de 1973[72][73] e durante gran parte do Réxime Militar. Os partidos políticos só puideron reorganizarse en marzo de 1987[74] para participar no Plebiscito Nacional de 1988, o que configurou o sistema existente actualmente. O sistema binominal[75] obrigou en parte á formación de grandes coalicións políticas:
- A Coalición polo Cambio é unha coalición de dereita formada principalmente por Renovación Nacional e a Unión Demócrata Independente, creada orixinalmente para enfrontar o plebiscito de 1988 e a opción Si, a pesar de que desde entón utilizou diversos nomes. Logo de ser a principal forza política opositora por vinte anos, o seu candidato Sebastián Piñera obtivo o 51,6% dos votos na segunda volta presidencial de 2010. Nas eleccións municipais de 2008, obtivo o 36,05% de votos en concelleiros e 144 alcaldes electos, mentres que nas eleccións parlamentarias conseguiu o 43,44% dos votos de deputados en 2009. Desde marzo de 2010, no Congreso ten 58 deputados e 17 senadores.[76][77]
- A Concertación de Partidos pola Democracia é unha coalición de partidos de centro esquerda, coñecida simplemente como Concertación, que se orixinou en 1987 como forma de enfrontar o plebiscito de 1988 apoiando a opción Non. Posteriormente, a Concertación obtivo a vitoria nas sucesivas eleccións presidenciais, manténdose no poder entre 1990 e 2010. Aínda que orixinalmente estaba composta por 17 partidos, na actualidade oficialmente compona o partido Demócrata Cristián de Chile, o partido pola Democracia, o partido Socialista de Chile e o partido Radical Social Demócrata. Nas eleccións municipais de 2008, obtivo o 45,13% de votos en concelleiros e 147 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 41,60% dos votos. Actualmente, no Congreso ten 54 deputados e 19 senadores.[76][77]
- O Xuntos Podemos Máis é un pacto formado a fins de 2003 agrupando a diversas colectividades de esquerda que non pertencían á Concertación e sen representación parlamentaria, como o partido Comunista, o partido Humanista, o partido Ecoloxista e a Esquerda Cristiá, de recente legalización.[78] Tras permanecer por anos sen representación electoral polo sistema binominal, o Xuntos Podemos acordou competir xunto á Concertación nas parlamentarias de 2009, aínda que o PH e o PE decidiron retirarse do pacto. Nas eleccións municipais de 2008 obtivo o 9,12% de votos en concelleiros e 7 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 2,70% dos votos que, aínda que menor a anos anteriores produto do pacto coa Concertación, permitiulle elixir 3 deputados comunistas por primeira vez en vinte anos.[76]
- O partido Rexionalista dos Independentes é un partido de centro e de tendencia rexionalista. Nas eleccións municipais de 2008 obtivo o 3,19% de votos en concelleiros e 2 alcaldes electos, mentres que nas eleccións de deputados de 2009 conseguiu o 4,01% dos votos. Actualmente, conta con dous deputados.[76]
Outros partidos menores son o partido Progresista (un deputado),[76] o Movemento Amplo Social (cun senador),[77]ChilePrimero, o partido Humanista e o partido Ecoloxista (sen representación parlamentaria). Dous deputados e dous senadores son independentes.[76][77]
En Chile, a inscrición no Rexistro electoral é voluntaria; con todo, unha vez feita esta, non é posible a desafiliación. Aos 18 anos adquírese o dereito ao voto, que é universal e obrigatorio.[79]
Subdivisións
- Artigo principal: Subdivisións de Chile.
Para o seu funcionamento administrativo, o país conta con 16 rexións, 56 provincias e 346 comunas.[80]
O goberno de cada unha das rexións reside no intendente, quen é nomeado polo presidente da República e é o seu representante natural e inmediato en devandito territorio, manténdose nas súas funcións mentres conte coa súa confianza.[81] A administración rexional corresponde ós gobernos rexionais, conformados polo respectivo intendente e un consello rexional, integrado por conselleiros, elixidos por votación popular por períodos de 4 anos. Á súa vez, o goberno de cada provincia está a cargo do gobernador,[81] nomeado e quitado libremente polo presidente. Pola súa parte, a administración local corresponde ás municipalidades, compostas por un alcalde e un concello comunal, elixidos por votación popular por períodos de 4 anos.
Tíódalas rexións posúen un número romano, orixinalmente asignado conforme a súa orde de norte a sur. A creación de dúas rexións máis en 2007 e unha terceira en 2018 fixo que esta numeración perdese o seu sentido orixinal, aínda que nalgúns casos seguen sendo empregados popularmente.
Organización territorial de Chile[80] | |||||
---|---|---|---|---|---|
Rexión | Poboación [82] | Superficie (km²)[4] | Densidade | Capital | Mapa administrativo |
Arica e Parinacota | 224 548 | 16 873,3 | 13,40 | Arica | |
Tarapacá | 324 930 | 42 225,8 | 7,83 | Iquique | |
Antofagasta | 599 335 | 126 049,1 | 4,82 | Antofagasta | |
Atacama[83] | 285 363 | 75 176,2 | 3,81 | Copiapó | |
Coquimbo | 742 178 | 40 579,9 | 18,67 | La Serena | |
Valparaíso | 1 790 219 | 16 396,1 | 110,75 | Valparaíso | |
Metropolitana de Santiago | 7 036 792 | 15 403,2 | 461,77 | Santiago | |
Libertador General Bernardo O'Higgins | 908 545 | 16 387 | 54,96 | Rancagua | |
Maule | 1 033 197 | 30 296,1 | 34,49 | Talca | |
Ñuble | 480 609 | 13 178,5 | 33,5 | Chillán | |
Biobío | 1 538 194 | 23 890,2 | 64,38 | Concepción | |
Araucanía | 938 626 | 31 842,3 | 30,06 | Temuco | |
Los Ríos | 380 181 | 18 429,5 | 20,88 | Valdivia | |
Los Lagos | 823 204 | 48 583,6 | 17,06 | Puerto Montt | |
Aysén del General Carlos Ibáñez del Campo[84] | 102 317 | 108 494,4 | 0,95 | Coyhaique | |
Magallanes e Antártica Chilena[85] | 165 593 | 132 297,2(1) | 1,26 | Punta Arenas | |
Chile | 17 373 831 | 756 102,4(2) | 23,24 | Santiago |
Defensa
A defensa do país está a cargo das tres ramas das Forzas Armadas: o Exército (f. 1810),[87] a Armada (f. 1818),[88] e a Forza Aérea (f. 1930),[89] cuxas funcións son preservar a integridade territorial e a seguridade exterior da República. Só en caso de guerra, o Presidente da República exerce como Xefe Supremo das Forzas Armadas.
A estas unidades militares regulares, súmanse as Forzas de Orde e Seguridade Pública, compostas polo corpo de Carabineiros (f. 1927) e a Policía de Investigacións (f. 1933),[90] que constitúen a forza pública e son as encargadas de dar eficacia ao dereito, garantir a orde pública e a seguridade pública no interior do país. Ademais, existe o corpo de Xendarmería (f. 1929),[91] encargado da custodia dos cárceres e outros centros de privación de liberdade.
Administrativamente, as Forzas Armadas e Carabineiros dependen do Ministerio de Defensa Nacional; a Policía de Investigacións, do Ministerio do Interior, actualmente encargado da seguridade pública; e o corpo de xendarmería, do Ministerio de Xustiza.
A pesar de que o país non tivo un enfrontamento bélico desde a guerra do Pacífico (1879-1883), Chile é un dos países do mundo con máis gasto militar respecto do seu PIB, un 2,70% en 2006.[92] Este gasto é financiado en gran parte co 10% que por lei debe entregar Codelco (Corporación Nacional del Cobre de Chile) polas ganancias derivadas da exportación de cobre. Esta cifra explícase a longa extensión do continxente militar por mor da particular forma xeográfica do país e polo custo derivado dos sistemas de previsión de ex uniformados, no que se inclúe tamén os carabineiros, o cal consome máis do 54% dos ingresos.[4]
Tras anos nos que se expuxo a abolición da obrigatoriedade do servizo militar aos homes de 18 anos, desde 2006, este consiste principalmente dunha inscrición voluntaria que, en caso de non encher as vacantes, distribúe o resto das cotas mediante sorteo entre os non voluntarios.[93]
Durante o réxime militar, as forzas armadas alcanzaron un alto rango de importancia na vida civil. Nos últimos anos, o comandante en xefe do exército, (Juan Emilio Cheyre), deu pasos importantes para asegurar a profesionalización, a prescindencia política do Exército, a súa calidade de corpo non-deliberante, e a suxeición ao poder civil democraticamente constituído. Un destes pasos foi o recoñecemento das responsabilidades institucionais do exército en violacións aos dereitos humanos ocorridas durante a ditadura, xesto que tivo acollida no poder civil e entre a poboación.