A sardiña na cultura popular galega

A seguir recóllese a pegada que deixou a sardiña na cultura popular galega, na fraseoloxía e na tradición oral galega (refráns, cantigas e adiviñas).

Para outras páxinas con títulos homónimos véxase: Sardiña.

A sardiña e o porco, se voaran, en moito máis se estimaran.

Din os mariñeiros que os bancos de sardiña aparecen ó mencer e, sobre todo, ó solpor e de noite, á luzada, e que durante o día a sardiña descende e permanece acamada no fondo do mar, repousando semienterradas de cabeza no limo ^[1].

Léxico

• Frol da sardiña: variedade de xeranio ^[2]
• Sardiña da moura ou da moira: sardina salgada.^[3]
• Nai da sardiña: zamborca (Alosa alosa).^[4]
• Sardiña de pico: alcrique (Scomberesox saurus) ^[5]
• Papaxoubas: aparvado. Tamén papaxoibas.

Locucións

• Coma sardiñas en banasta: estar moi apertados.
• Coma sardiñas na lata: estar moi apertados.
• Como sardiña na tixela: non parar, mostrar inquietude.
• Espichado polas guelras como sardiñas na lercha: estar totalmente vencido e acabado.
• Gordo coma a sardiña polo rabo: delgado. Non hai cousa máis fraca có rabo da sardiña.
• Ir toma-la parva que ela na ria está: adaxio mariñeiro que alude á sardiña que entra na ría.
• Pagar en cartos de sardiñas: pagar unha débeda mediante pequenas cantidades.
• Saca-las sardiñas do lume coa man allea: deixar que outro corra cos riscos.

Refraneiro

• A carne, carne cría, e a sardiña auga fría ^[6].
• A Concepción sempre trai a súa arribazón ^[7]
• A muller e a sardiña, canto máis pequena máis fina ^[8].
• A muller e a sardiña, canto máis pequeniña.
• A muller e a sardiña, canto máis pequeniña, máis sabrosiña.
• A muller e a sardiña, canto máis pequeniña, máis xeitosiña.
• A muller e a sardiña, canto máis pequerrechiña, máis riquiña ^[8].
• A muller e a sardiña, na cociña ^[9].
• A muller e a sardiña, pequena e escanchadiña ^[8][10].
• A muller e a sardiña, pequeniña ^[11].^[9].
• A muller e a sardiña, pequeniña i escanchadiña ^[9].
• A muller e a sardiña, pequeniñas ^[8].
• A muller e a sardiña, polo máis pequechiña ^[12].
• A muller e a sardiña, polo máis pequeniña.
• A muller e a sardiña por pequeniña, que, mentres a grande se agacha, ten xa varrida a cociña ^[13].
• A muller e a sardiña, por pequeniña, xeitosiña ^[8].
• A muller é a sardiña, redondiña.
• A sardiña ben salgada, ben cocida e mal asada ^[6].
• A sardiña e a longariza ponas ó calor da cinza.
• A sardiña e a muller, pequeniña se pode ser, que canto máis pequeniña, millor ten que saber.
• A sardiña e o porco, se voaran, en moito máis se estimaran.
• A sardiña en san Xoan xa molla o pan.
• A sardiña, na chama, e a muller, na cama.
• A sardiña no maio que a parta un raio.
• A sardiña polo abril, cóllea polo rabo e déixaa ir; por maio ásaa no borrallo, e por San Xoán xa molla o pan ^[8].
• A sardiña por abril cóllea polo rabo e déixaa ir, por maio ásaa no rescaldo e por san Xoán xa molla o pan.
• A sardiña salgada, ben cocida e mal asada.
• Anque a sardiña está no prato, non é por falta de gato.
• Botar outra sardiña que outro ruín vén da viña.
• Cada sardiña ten a súa espiña.
• Cada un achega a brasa á súa sardiña.
• Cando chove por Santa Lucía, non hai sardiña ^[8][14].
• Chuvia por Santa Lucía, tolle a sardiña ^[15].
• Coitada a sardiña que todo peixe a come ^[8].
• Coitada da sardiña que todo o peixe a come ^[16].
• Con castañas asadas e sardiñas salgadas, non hai ruín viño ^[17][18].
• Con castañas asadas e sardiñas salgadas non hai viño ruín ^[8].
• Con unha sardiña pode pescarse unha troita ou unha anguía.
• De novo galiña, de vello sardiña.
• Día de Santa Lucía, enchente de agua ou de sardiña ^[19][20].
• É tan bobiña que troca a vaca pola sardiña.
• En abril, a sardiña val pernil ^[8].
• En abril vai colle-la sardiña polo rabo e déixaa ir.
• En agosto come as sardiñas ben a gosto ^[8].

En san Xoán, a sardiña molla o pan.

• En san Xoán a sardiña molla o pan.
• En San Xoán a sardiña pinga o pan ^[8].
• En San Xoán pinga a sardiña no pan ^[21].
• En San Xoan xa a sardiña molla o pan ^[22].
• Hai que empezar con sardiña para terminar con galiña.
• Mercar dúas sardiñas, e dar catro fritidas.
• Mercar tres sardiñas e vender cinco fritidas ^[23].
• Non está a sardiña no prato por falta de gato.
• Non hai ruín viño con castañas asadas e sardiñas salgadas ^[24].
• Non hai sardiña sen espiña ^[8].
• Ó que en abril come sardiña, aínda en agosto pícalle a espiña ^[8].
• O que en abril come sardiña, inda en agosto lle pica a espiña.
• Pola Santa Mariña pinga a sardiña ^[8].
• Pola Santa Mariña salga a sardiña ^[8].
• Polo san Xoán á sardiña e en setembro á vendima.
• Polo San Xoán come sardiñas e tira pedriñas.
• Polo San Xoán molla a sardiña no pan ^[8].
• Polo San Xoán xa a sardiña pinga o pan ^[22].
• Por Pascuas de Resurrección tres cousas teñen sazón: sardiñas salgadas, castañas asadas e predicación.
• Por san Xoán, a sardiña molla o pan.
• Por san Xoán, a sardiña pinga no pan.
• Por San Xoán molla a sardiña o pan ^[8].
• Por santa Mariña pinga a sardiña.
• Presta máis unha sardiña con gusto, que unha galiña con desgusto.
• Primeiro a galiña que a sardiña ^[25]
• Quen queira mal a unha veciña, déalle en abril sardiña ^[8].
• Quen queira mal a unha veciña, déalle no abril sardiña.
• ¿Quen vos trouxo os meus odres? Castañas asadas e sardiñas podres.
• Santa Lucía, auga ou sardiña.^[26]

Se ves mascatos voar, busca a sardiña no mar.

• Sardiña que leva o gato, tarde o nunca volve ó prato ^[8].
• Sardiña que leva o gato gandida vai ^[27]
• Sardiña que o gato leva, ben lambidiña vai ^[8].
• Sardiña que o gato leva, perdida está ^[8].
• Sardiña que o gato leva, tarde ou nunca á deixará.
• Sardiña salgada, ben cocida ou mal asada ^[28].
• Sardiñas de maio, sardiñas do diaño.
• Sardiñas salgadas, castañas asadas e confesión, antes das Páscoas de Resurrección ^[29].
• Se comes sardiña en san Xoán, mollaráchese o pan.
• Se ves mascatos voar, busca a sardiña no mar ^[8][30].
• Trata en sardiña e comerás galiña ^[8][31].
• Vén santa Mariña coa súa manguiña de auga ou de sardiña.
• Vende sardiña e poderás comer galiña.

Cantigueiro

Unha vella se comeu/ cento e medio de sardiñas,/ e toda a noite andivo/ quitando do cu espiñas.

• A espicha do catalán/ non dá proveito a ninguén;/ mandei a muller á espicha/ i espicháronma tamén ^[32].
• A miña muller, compadre/ evos moi gobernadeira,/ co rabo dunha sardiña/ comeu unha bola enteira.
• A miña muller, Farruco,/ éche unha cumprimenteira:/ co rabo dunha sardiña/ comeu unha bola enteira ^[33].
• A muller e a sardiña/ querémola pequeniña,/ mentres a grande se baixa/ ela barre a cociña.
• A sardiña cabezuda./ Mira que donaire leva/ a ama do señor cura.
• A sardiña cabezuda/ ten o sangue na cabeza;/ os rapaces de hoxe en día/ cásanse pola riqueza ^[34].
• A traíña vai na pana/ e os remos no galeón/ e a sardiña vai correndo/ par'o Porto de Caión.
• A túa muller, Farruco,/ éche ben cumprimenteira,/ co rabo dunha sardiña/ comeu unha bola enteira ^[35].
• Agora que me trocaches/ has de ter moito diñeiro,/ heite de meter no trato,/ no trato do sardiñeiro ^[36].
• Alá no medio do mar/ vin saltar unha sardiña,/ mariñeiriños de Noia/ vinde alá cunha traíña ^[37].
• Cálate, vaite calando,/ cara de sardiña crúa,/ que paréce-lo meu porco/ a chuchar na lavadura ^[38].
• Cálate, vaite calando,/ cara de sardiña crúa,/ que paréce-lo meu porco/ cando solve a lavadura ^[38].
• Cara de pinta-la mona,/ cara de sardiña fría,/ eres unha salamántiga, compaña de cotuvía ^[39].
• Cunha codia de pan quente,/ unha sardiña salgada/ e o abrazo dunha nena/ pasa un home unha somana ^[40].
• Desafío, desafío,/ pola punta dunha liña;/ os mociños que hai agora/ non valen unha sardiña.
• Ei veñen, ei veñen,/ ei veñen, ei van/ sardiñas fresquiñas/ de pola mañán.
• Esta noite n’hai sardiña/ ¿Qué farán os cataláns?/ Andarán pola ribeira/ tirando pedras ós cans.
• Eu ben vin estar a Pedro/ no poleiro cas galiñas;/ entendín, ¡por vida miña!/ qu’era un paxe de sardiñas ^[41]
• Eu ben vin estar o crego/ no poleiro das galiñas,/ e pensei, por vida miña,/ que era un paxe de sardiñas ^[42].
• Eu hei de irme ó Xurés/ con estas miñas amigas;/ habemos botar un neto/ i habemos mercar sardiñas ^[43].
• Fun ó monte por sardiñas,/ fun ó mar cargar de toxo,/ polo monte fun nadando,/ polo mar nun burro coxo ^[35].
• Heiche de contar un conto/ de vintecatro mentiras:/ polo mar andan as lebres/ e polo monte as sardiñas ^[44].
• Miña nai cando peneira/ báteme cunha variña;/ díme que fuxa dos homes/ coma o gato da sardiña ^[45].
• Os canteiros vanse, vanse,/ vanse pasado mañán,/ levan a sardiña podre/ para compangar o pan.
• Para parrochas, en Redes,/ para sardiñas, en Ares,/ para pulpos, en Mugardos,/ e na Graña, calamares.
• Pasei po-la pont’abaixo/ vin saltar unha sardiña,/ mariñeiros, ind’o mar/ e botáll’a traíña.
• Polo mar abaixo, polo mar arriba,/ polo mar abaixo vai unha sardiña,/ vai unha sardiña, vai un pexegueiro/ que leva pexegos no mes de xaneiro ^[46].
• Polo mar abaixo vai/ unha sardiña a nadar,/ quen a poidera coller,/ quen a poidera pillar,/ quen a poidera pillar,/ quen a poidera coller,/ polo mar abaixo vai/ unha sardiña a correr ^[47].
• Polo río abaixo,/ polo río arriba,/ polo río abaixo/ vai unha sardiña,/ vai unha sardiña,/ vai un prexegueiro/ que leva prexigos/ no mes de xaneiro ^[48].
• Sardiña de Chan de lombo/ ¡case brinca no panel!/ Pequeniña, redondiña,/ así quer se-la muller.
• Sardiña que o gato leva,/ aquela galdida vai;/ heite de sacar, meniña,/ dos brazos da túa nai ^[49].
• Sardiñas frescas do mar/ quen che me dera un milleiro,/ pan trigo en Ribadavia,/ nenas do chan de Amoeiro.
• Somos os lulos de Sada/ non o podemos negar;/ este ano n’hai parrocha/ cagho no demo no mar.
• Somos os lulos de Sada/ non o podemos negar;/ este ano n’hai parrocha/ cagou o demo no mar.
• Teño barcos, teño redes,/ teño sardiñas no mar,/ teño unha nena bonita,/ xa non quero traballar ^[50].
• Teño lanchas, teño redes,/ teño sardiñas no mar,/ teño unha nena bunita/ pra que quero traballar? ^[51].
• Teño unha lancha, unhas redes,/ sardiña abondo no mar,/ e unha nena moi garrida/ ¡pra qu’hei de traballar!
• Unha sardiña escochada/ que era irmá da cabezuda;/ meniña que ten a honra/ rise de quen a marmura.
• Unha vella se comeu/ cento e medio de sardiñas,/ e todiña a noite andivo/ quitando do cu espiñas.