Lingua quiché

A lingua quiché^[3][4] é unha lingua que forma parte do grupo quicheano de linguas, que forman parte da familia lingüística das linguas maias. É falada maioritariamente polos membros do pobo quiché, orixinaria de Guatemala, aínda que tamén ten presenza no sueste de México a causa da migración de refuxiados a este país durante o período da Guerra Civil Guatemalteca nos anos oitenta do século XX. Ten arredor dun millón de falantes en Guatemala,^[1] e uns 524 falantes en México (2002), sendo a lingua maia coa comunidade lingüística máis extensa e a segunda lingua de Guatemala, despois do español. Moitos falantes do quiché son bilingües da súa lingua nativa e do español, aínda que este fenómeno é menos frecuente nos ámbitos rurais illados.

Quiché Qatzijobʼal
Outros nomes:	Kʼicheʼ
Falado en:	Guatemala e México
Rexións:	Poñente de Guatemala e sueste de México
Total de falantes:	~1 000 000 en Guatemala[1] e 524 en México
Familia:	Linguas maias  Quicheano-mameano   Quicheano maior    Quicheano     Quiché-achí      Quiché
Escrita:	Alfabeto latino
Status oficial
Lingua oficial de:	México Guatemala (recoñecida como lingua minoritaria)
Regulado por:	Academia de Linguas Maias de Guatemala (Guatemala) Secretaría de Educación Pública (México)
Códigos de lingua
ISO 639-1:	--
ISO 639-2:	---
ISO 639-3:	quc
Mapa
Status
O quiché está clasificado como "vulnerable" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO[2]

Falante de lingua quiché.

Existe unha substancial variación dialectal da lingua quiché, a algúns dos seus dialectos son considerados ás veces como linguas separadas. A maior parte dos falantes empregan a variedade coñecida como quiché central, que tamén é a máis empregada nos medios de comunicación e o ámbito educativo. Outros dialectos son o quiché centro-occidental, quiché de San Andrés, quiché de Joyabaj, quiché oriental, quiché de Nahualá e quiché de Cunén.

Aínda que non é unha lingua oficial nin en Guatemala nin en México, e os niveis de alfabetización como primeira lingua son baixos, a importancia do quiché tende a crecer tanto nas escolas como na radio no territorio guatemalteco. É recoñecida como lingua nacional en Guatemala a raíz da "Lei de Idiomas Nacionais" aprobada polo Congreso de Guatemala no 2003. En México, como resultado das reformas da Constitución deste país, e das leis regramentarias derivadas, o quiché ten o recoñecemento de lingua nacional, coa mesma validez no territorio mexicano que o español e outras sesenta e catro linguas indíxenas.

A obra máis coñecida escrita en quiché clásico é o Pop Wuj, máis comunmente coñecido como Popol Vuh.

Fonoloxía

Vogais

[a]	vogal anterior aberta non redondeada	a
[ə]	vogal media central non redondeada	ä
[ɛ]	vogal anterior semi-cerrada non redondeada	e
[i]	vogal central cerrada non redondeada	i
[o]	vogal posterior semicerrada non redondeada	o
[u]	vogal posterior cerrada redondeada	u

Consoantes

	Bilabial		Alveolar		Palatal		Velar		Uvular		Glotal
	normal	implosiva	normal	exectiva	normal	exectiva	normal	exectiva	normal	exectiva	normal
Oclusivas	p  [p]	b'  [ɓ]	t   [t]	t'  [t']			k  [k]	k'  [k']	q  [q]	q'  [q']	'   [ʔ]
Africadas			tz  [ʦ]	tz'  [ʦ’]	ch  [ʧʰ]	ch'  [ʧ’]
Fricativas			s  [s]		x  [ʃ]				j  [x]		h  [h]
Nasais	m  [m]		n  [n]				nh  [ŋ]
Líquidas			l  [l]  r  [r]
Semivogais					y  [j]		w  [w]

Ortografía

Ao longo da historia, varios sistemas ortográficos empregáronse para transliterar a lingua quiché. A ortografía clásica do Padre Francisco Ximénez, que transcribiu o Popol Vuh, está baseada na ortografía española da época. En tempos recentes foi substituída pola ortografía estandarizada da Academia de Linguas Maias de Guatemala (ALMG). O etnohistoriador e maiísta Dennis Tedlock emprega o seu propio sistema de transliteración, diferente en todos os sentidos das ortografías establecidas.

Sintaxe e morfoloxía

O quiché emprega unha orde Suxeito Verbo Obxecto, en oposición a moitos idiomas maiances nos que o verbo é o elemento inicial dunha oración. A variación deste esquema é pouco común, mais algúns falantes actuais empregan o sistema Verbo Suxeito Obxecto.