From Wikipedia, the free encyclopedia
Բնագիտություն (անգլ.՝ Natural history), բնական օբյեկտների, երևույթների և գործընթացների մասին գիտելիքների ամբողջություն։ Բնագիտությունն առաջացել է առանձին բնական գիտությունների ձևավորումից առաջ։ Այն ակտիվորեն զարգացել է XVII-XIX դարերում։ Գիտնականները, որոնք զբաղվել են բնական գիտությամբ կամ բնության մասին առաջնային գիտելիքների կուտակմամբ, կոչվել են բնագետներ։
Բնագիտություն | |
---|---|
Տեսակ | գիտական բնագավառ, պատմական ասպեկտ և branch of history? |
Ենթադաս | բնագիտություն |
MeSH | H01.158.273.602, H01.770.552 և K01.400.703 |
Նկարագրված է | Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան և Մեյերի հանրագիտարանային բառարան (1888–1889) |
Natural history Վիքիպահեստում |
ժամանակակից տեսանկյունից՝ բնագիտությունը գիտության ոլորտ է, որը ներառում է բնական գիտությունների ամբողջություն որպես մեկ ամբողջություն[1], միևնույն ժամանակ, բնական գիտությունները ներառում են գիտության այն ճյուղերը, որոնք պատասխանատու են բնական (բնական՝ «բնությունից») երևույթների ուսումնասիրության համար՝ ի տարբերություն մարդկային հասարակությունը ուսումնասիրող հումանիտար և սոցիալական գիտությունների։ Պատմական համատեքստում բնագիտություն և բնական գիտություններ հասկացությունների միավորումն անթույլատրելի է, քանի որ բնագիտության զարգացման շրջանում դեռևս չեն ձևավորվել առանձին բնական գիտություններ։
Մաթեմատիկան ֆորմալ գիտությունների համալիրում զուգորդվում է տրամաբանության հետ և չի մտնում բնական գիտությունների մեջ, քանի որ դրանց մեթոդաբանությունը էապես տարբերվում է բնական գիտությունների մեթոդաբանությունից։ Նույն պատճառով ժամանակակից համակարգչային գիտության մեծ մասը դժվար թե կարելի է դասակարգել բնական գիտությունների շարքը։ Բնության, ուղեղի և հասարակության մեջ տեղեկատվության մշակման վերաբերյալ հետազոտությունները հատկացվում են բնական ինֆորմատիկայի հատուկ բաժնին[2][3][4][5][6][7]։
Բնագիտությունը հայտնվել է ավելի քան 3000 տարի առաջ։ Այն ժամանակ չի եղել բաժանում ֆիզիկայի, քիմիայի, կենսաբանության, աշխարհագրության և աստղագիտության միջև։ Փիլիսոփաները գիտությամբ են զբաղվել։ Առևտրի և ծովագնացության զարգացմամբ սկսվել է աշխարհագրության զարգացումը, ինչպես նաև աստղագիտությունը, որն անհրաժեշտ է եղել նավագնացության համար, իսկ տեխնիկայի զարգացմամբ՝ ֆիզիկայի և քիմիայի զարգացումը։
Բնական գիտությունների ծագումը կապված է գիտական հետազոտություններում փիլիսոփայական նատուրալիզմի կիրառման հետ։ Նատուրալիզմի սկզբունքները պահանջում են բնության օրենքների ուսումնասիրություն և օգտագործում՝ մարդածին օրենքները առանց դրանց մեջ ներմուծելու, այսինքն՝ բացառելով մարդու կամքի կամայականությունը։
Ուշ միջնադարում (XIV-XV դարեր) աստիճանաբար վերանայվել են աշխարհի հնագույն բնագիտական պատկերի հիմնարար պատկերացումները և նախադրյալներ են ստեղծվել նոր բնական գիտության, նոր ֆիզիկայի, նոր աստղագիտության ստեղծման և գիտական կենսաբանության առաջացման համար։ Նման վերանայումը հիմնված է եղել մի կողմից արիստոտելականության նկատմամբ քննադատական վերաբերմունքի ամրապնդման, իսկ մյուս կողմից՝ այն հակասությունների լուծման դժվարությունների վրա, որոնց բախվել է սքոլաստիկայի հիմնական կրոնական դրույթների և դոգմաների տրամաբանական, ռացիոնալ մեկնաբանությունը։
Հիմնական հակասություններից մեկը, որի լուծման փորձերը դրդել են միջնադարյան սխոլաստիկ մտքին՝ «ոչնչացնել» աշխարհի հին բնագիտական պատկերները, հետևյալն էր՝ ինչպես համատեղել փակ տարածության արիստոտելյան գաղափարը աստվածային ամենակարողության անսահմանության քրիստոնեական գաղափարի հետ։ Աստծո ամենազորության մասին հիշատակումները հիմք են հանդիսացել միջնադարյան գիտնականների համար, որ հրաժարվեն արիստոտելյան մի շարք հիմնական գաղափարներից և զարգացնեն որակապես նոր պատկերներ և գաղափարներ, որոնք հետագայում նպաստել են աշխարհի նոր մեխանիկական կերպարի նախադրյալների ձևավորմանը։ Նման որակապես նոր գաղափարներին ու պատկերներին կարելի է վերագրել հետևյալը՝
Որակական տեղաշարժեր են տեղի ունեցել ինչպես կինեմատիկայում, այնպես էլ դինամիկայի մեջ։ Կինեմատիկայում միջնադարյան սխոլաստիկները ներմուծեցին «միջին արագություն» և «ակնթարթային արագություն», «միատեսակ արագացված շարժում» (անվանեցին միատեսակ-դիֆֆորմ) հասկացությունները։ Նրանք սահմանել են ակնթարթային արագությունը տվյալ պահին որպես արագություն, որով մարմինը կշարժվի, եթե այդ պահից սկսած նրա շարժումը դառնա միատեսակ։ Եվ բացի այդ՝ աստիճանաբար հասունանում է արագացում հասկացությունը։
Ուշ միջնադարում զգալի զարգացում է ստացեել դինամիկ «իմպուլսի տեսությունը», որը կամուրջ է հանդիսացել Արիստոտելի դինամիկան Գալիլեոյի դինամիկայի հետ կապելու համար։ Ժան Բուրիդանը իմպուլսի տեսության տեսանկյունից բացատրել է մարմինների անկումը։ Նա ենթադել է, որ երբ մարմինները ընկնում են, ծանրությունը «իմպուլս» է առաջացնում ընկնող մարմնում, այդ պատճառով էլ նրա արագությունը անընդհատ մեծանում է։ Նրա կարծիքով իմպուլսի մեծությունը որոշվում է ինչպես մարմնին հաղորդված արագությամբ, այնպես էլ այդ մարմնի «նյութի որակով»։ իմպուլսը ծախսվում է շարժման ընթացքում՝ շփումը հաղթահարելու համար և երբ իմպուլսը վատնվում է՝ մարմինը կանգ է առնում։
Արիստոտելը շարժման ցանկացած պահի հիմնական պարամետրը համարել է հեռավորությունը մինչև վերջակետը, այլ ոչ թե շարժման սկզբնական կետից ընկած հեռավորությունը։ Իմպուլսի տեսության շնորհիվ հետազոտական մտքի ուշադրությունը աստիճանաբար փոխանցվել է շարժման սկզբից շարժվող մարմնի հեռավորությանը, մարմինը, որն ընկնում է իմպուլսի ազդեցության տակ, ավելի ու ավելի է կուտակում այն, երբ հեռանում է ելակետից:Այս կերպով ձևավորվել են նախադրյալներ՝ խթան հասկացությունից իներցիայի հասկացությանը անցնելու համար։ Այս ամենը աստիճանաբար նախապատրաստել է գալիլիական դինամիկայի առաջացումը:
Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի «Երկնային վերափոխումների մասին» (De Revolutionibus) աշխատության հրապարակման ամսաթվից, այսինքն՝ 1543 թվականից մինչև Իսահակ Նյուտոնի գործունեությունը, որի «բնական փիլիսոփայության մաթեմատիկական սկզբունքները» աշխատությունը լույս է տեսել 1687 թվականին, սովորաբար կոչվում է «գիտական հեղափոխության"ժամանակաշրջան[8]։
Մինչ այդ պահը մաքուր տրամաբանությամբ ստացված գիտելիքը համարվել է ճշմարիտ և ունեցե; է համընդհանուր վավերականություն։ Ճանաչման հիմնական մեթոդը դեդուկցիան է եղել։ Դիտարկումից բխող գիտելիքը համարվել է մասնակի՝ չունենալով համընդհանուր իրականություն։ Ինդուկտիվ մեթոդը եղել է ընդհանուրի մասին եզրակացությունը որոշակի ելնելով դիտարկումներից, որն արմատացել է աստիճանաբար[9]։ Կոպեռնիկոսից սկսած ՝ գիտական հետազոտությունների հիմնական մեթոդը բնության դիտարկումն ու փորձերի անցկացումն է եղել։ Այսօր այն կոչվում է «էմպիրիկ մեթոդ»։ Մեզ համար այն այժմ բնական է, բայց այն ճանաչվել է 17-րդ դարում և տարածվել է միայն 18-րդ դարում[10].
Նոր գիտական մեթոդաբանության տեսական հիմնավորումը պատկանում է Ֆրենսիս Բեկոնին, որն իր «Նոր օրգանում» հիմնավորել է անցումը ավանդական դեդուկտիվ մոտեցումից (ընդհանուրից՝ սպեկուլյատիվ ենթադրությունից կամ հեղինակավոր դատողությունից՝ կոնկրետին, այսինքն՝ փաստին) ինդուկտիվ մոտեցմանը (մասնավորից՝ էմպիրիկ փաստից՝ ընդհանուրին, այսինքն՝ օրինաչափությանը)։ Դեկարտի և հատկապես Նյուտոնի համակարգերի ի հայտ գալը, որն ամբողջությամբ կառուցված էր փորձարարական գիտելիքների վրա, նշանավորել է «պորտալարի» վերջնական խզումը, որը կապել է նոր ժամանակների զարգացող գիտությունը հին միջնադարյան ավանդույթի հետ։ 1687 թվականին Principia Mathematica-ի բնական փիլիսոփայության հրապարակումը գիտական հեղափոխության գագաթնակետն է եղել և Արևմտյան Եվրոպայում գիտական հրապարակումների նկատմամբ հետաքրքրության աննախադեպ աճի տեղիք է տվել։ Այս շրջանի այլ գիտնականներից գիտական հեղափոխության մեջ ակնառու ներդրում են ունեցել նաև Բրահեն, Կեպլերը, Հալլին, Բրաունը, Հոբսը, Հարվին, Բոյլը, Հուքը, Հյուգենսը, Լայբնիցը, Պասկալը։
18-19-րդ դարերի բնագիտությունների դպրոցները բաժանվել են ներկայիս գործող բնության ուժերի (հիմնականում երկրաբանական և կենսաբանական գործոնների) և անցյալի ուժերի հարաբերակցության հարցի շուրջ՝
Դրանք տարբերվում էին նախկինում և այժմ գործող ուժերի բնույթով (գործոններով), էներգիայով (ուժով) և արագությամբ (տեմպերով)։ Նրանք տարբեր վերաբերմունք ունեն երկար ժամանակ միապաղաղության, շարունակականության և փոքր շեղումների ամփոփման սկզբունքի նկատմամբ[11]։
Բնական գիտությունից առաջացած հիմնական գիտություններըն են ֆիզիկա, քիմիա, կենսաբանություն, աստղագիտություն, աշխարհագրություն, երկրաբանություն։ Այնուհետև, այս գիտությունների հատման կետում, այնպիսի գիտություններ, ինչպիսիք են երկրաֆիզիկա, աստղաֆիզիկա, կենսաֆիզիկա, կենսաքիմիա, ֆիզիկական քիմիա, քիմիական ֆիզիկա, երկրաքիմիա, օդերևութաբանություն, կլիմատոլոգիա, հողագիտություն։ Բացի այդ, ձևավորվել են կիրառական գիտություններ, ինչպիսիք են ագրոքիմիան, էկոլոգիան, քիմիական տեխնոլոգիան, հանքարդյունաբերությունը և այլն։
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.