Էքստերնալ
From Wikipedia, the free encyclopedia
էքստերնալ, շուկայի գործարքների ազդեցությունն է երրորդ կողմերի վրա, որը միջնորդավորված չէ շուկայի կողմից։ Այս տերմինը շրջանառության մեջ է մտցվել 1920 թվականին Արթուր Սեսիլ Պիգուի կողմից նրա «Բարեկեցության տեսություն» գրքում։ Արտաքին ազդեցության առկայության դեպքում շուկայի հավասարակշռությունը դադարում է արդյունավետ լինել՝ առաջանում է «մեռյալ բեռ» (eng. Deadweight Loss), խախտվում է Պարրետո արդյունավետությունը, այսինքն, առաջանում է շուկայի ձախողում։
Տնտեսագիտության մեջ արտաքին ազդեցությունը կամ արտաքին արժեքը անուղղակի ծախս կամ օգուտ է երրորդ կողմի համար, որն առաջանում է որպես մեկ այլ կողմի (կամ կողմերի) գործունեության հետևանք։ Արտաքին գործոնները կարող են դիտվել որպես անգնահատելի ապրանքներ, որոնք ներգրավված են ինչպես սպառողական, այնպես էլ արտադրողի շուկայական գործարքներում։ Մեքենաներից օդի աղտոտվածությունը օրինակներից մեկն է։ Հասարակության համար օդի աղտոտվածության ծախսերը չեն վճարում ոչ շարժիչային տրանսպորտի արտադրողները, ոչ օգտագործողները մնացած հասարակությանը։ Մեկ այլ օրինակ է ջրաղացներից և գործարաններից ջրի աղտոտվածությունը։ Բոլոր սպառողները բոլորն էլ վատթարացել են աղտոտվածության պատճառով, սակայն շուկայի կողմից չեն փոխհատուցվում այդ վնասի համար։ Դրական արտաքին ազդեցությունն այն է, երբ անհատի սպառումը շուկայում մեծացնում է ուրիշների բարեկեցությունը, բայց անհատը երրորդ կողմից օգուտ չի պահանջում։ Երրորդ կողմը, ըստ էության, ստանում է անվճար ապրանք։ Դրա օրինակը կարող է լինել հացաբուլկեղենի վերևում գտնվող բնակարանը, որը վայելում է ամեն առավոտ թարմ խմորեղենի բույրը։ Բնակարանում ապրողները հացի փուռին չեն փոխհատուցում այդ նպաստը[1]։
Արտաքինության հայեցակարգն առաջին անգամ մշակվել է տնտեսագետ Արթուր Պիգուի կողմից 1920-ականներին[2]։ Բացասական արտաքին ազդեցության նախատիպ օրինակը շրջակա միջավայրի աղտոտումն է։ Պիգուն պնդում էր, որ հարկը, որը հավասար է սահմանային վնասին կամ սահմանային արտաքին ծախսերին, (հետագայում կոչվում է «Պիգուվիական հարկ») բացասական արտաքին ազդեցությունների վրա, կարող է օգտագործվել դրանց դեպքերը արդյունավետ մակարդակի հասցնելու համար[2]։ Հետագա մտածողները քննարկել են՝ արդյոք նախընտրելի է հարկել, թե կարգավորել բացասական արտաքին ազդեցությունները, Պիգուվյան հարկման օպտիմալ արդյունավետ մակարդակը[3], և որոնք են գործոնները առաջացնում կամ սաստկացնում բացասական արտաքին ազդեցությունները[4], օրինակ՝ կորպորացիաներում ներդրողներին կորպորացիայի կողմից հասցված վնասների համար սահմանափակ պատասխանատվություն տրամադրելը[5][6][7]։
Արտաքին գործոնները հաճախ առաջանում են, երբ ապրանքի կամ ծառայության մասնավոր գնային հավասարակշռության արտադրությունը կամ սպառումը չի կարող արտացոլել այդ ապրանքի կամ ծառայության իրական ծախսերը կամ օգուտները ամբողջ հասարակության համար[8][9]։ Սա հանգեցնում է նրան, որ արտաքին ազդեցության մրցակցային հավասարակշռությունը չի պահպանում Պարետոյի օպտիմալության պայմանը։ Այսպիսով, քանի որ ռեսուրսները կարող են ավելի լավ տեղաբաշխվել, արտաքին ազդեցությունները շուկայի ձախողման օրինակ են[10]։
Արտաքին կողմերը կարող են լինել կամ դրական կամ բացասական։ Կառավարությունները և հաստատությունները հաճախ գործողություններ են ձեռնարկում արտաքին ազդեցությունները ներքինացնելու համար, հետևաբար շուկայական գնով գործարքները կարող են ներառել տնտեսական գործակալների միջև գործարքների հետ կապված բոլոր օգուտներն ու ծախսերը[11][12]։ Ամենատարածված ձևը դա արվում է այս արտաքին ազդեցություն արտադրողների վրա հարկեր դնելն է։ Սա սովորաբար արվում է գնանշման նման, որտեղ հարկ չկա, և երբ արտաքին ազդեցությունը հասնում է որոշակի կետի, շատ բարձր հարկ է սահմանվում։ Այնուամենայնիվ, քանի որ կարգավորող մարմինները միշտ չէ, որ տիրապետում են արտաքին ազդեցության վերաբերյալ ամբողջ տեղեկատվությանը, կարող է դժվար լինել ճիշտ հարկ սահմանելը։ Երբ արտաքին ազդեցությունը ինտերնիզացվում է հարկերի սահմանման միջոցով, մրցակցային հավասարակշռությունն այժմ Պարետո օպտիմալ է։
Օրինակ՝ օդի աղտոտվածություն առաջացնող արտադրական գործունեությունը ողջ հասարակության վրա է պահանջում առողջության և մաքրման ծախսեր, մինչդեռ այն անհատների հարևանները, ովքեր ընտրում են իրենց տները հրդեհաշիջման համար, կարող են օգուտ քաղել սեփական տներում հրդեհի տարածման ռիսկի նվազեցումից։ Եթե առկա են արտաքին ծախսեր, ինչպիսին է աղտոտումը, արտադրողը կարող է ընտրել ավելի շատ արտադրանք արտադրել, քան կարտադրվեր, եթե արտադրողից պահանջվեր վճարել հարակից բնապահպանական ծախսերը։ Քանի որ պատասխանատվությունը կամ հետևանքը ինքնակառավարվող գործողության համար մասամբ գտնվում է «ես»-ից դուրս, ներգրավված է արտաքինացման տարրը։ Եթե կան արտաքին օգուտներ, ինչպիսին է հանրային անվտանգությունը, ապրանքից կարող է արտադրվել ավելի քիչ ապրանք, քան կլիներ, եթե արտադրողը վճարեր ստանար այլոց արտաքին օգուտների համար։