Վալբժիխ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Վալբժիխ (լեհ.՝ Wałbrzych, գերմաներեն՝ Waldenburg, Waldenburg; Lower Silesian: Walmbrig կամ Walmbrich; չեխ․՝ Valbřich կամ Valdenburk), քաղաք Լեհաստանի հարավ-արևելքում՝ Ստորին Սիլեզիա վոևոդությունում։ 1975–1998 թվականներին եղել է Վալբժիխի վոևոդության վարչական կենտրոնը։ Ներկայումս նույնանուն գավառի վարչական կենտրոնն է։ Ընկած է վոևոդության վարչական կենտրոն Վրոցլավից մոտավորապես 70 կիլոմետր դեպի հարավ-արևմուտք և Չեխիայի հետ Լեհաստանի ունեցած պետական սահմանից շուրջ 30 կիլոմետր հեռավորության վրա։ Ունի մոտավորապես 112.600 բնակիչ (բնակչության թվաքանակով երկրորդ տեղն է զբաղեցնում վոևոդությունում և 33-րդը՝ երկրում)։
| Բնակավայր | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Վալբժիխ | |||||
| լեհ.՝ Wałbrzych | |||||
| |||||
 | |||||
| Երկիր |  Լեհաստան | ||||
| Համայնք | Ներքինսիլեզյան վոյեվոդություն | ||||
| Մակերես | 84,8 կմ² | ||||
| ԲԾՄ | 350±1 մետր | ||||
| Բնակչություն | ▼104 401 մարդ (մարտի 31, 2021)[1] | ||||
| Ժամային գոտի | UTC+1 և UTC+2 | ||||
| Փոստային դասիչ | 58-300 à 58-309 58-314 et 58-316 | ||||
| Ավտոմոբիլային կոդ | DB | ||||
| Պաշտոնական կայք | um.walbrzych.pl | ||||
| |||||
Վալբժիխը մի ժամանակ ածխի արդյունահանման և ընդհանրապես՝ արդյունաբերական խոշոր կենտրոն էր։ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի տարիներին գրեթե չի վնասվել և պահպանել է պատմաճարտարապետական իր հարուստ ժառանգությունը։ Հուշարձաններից ամենահամբավավորը Քսյոնժ ամրոցն է, որ իր մեծությամբ առաջին տեղն է գրավում Ստորին Սիլեզիայում և երրորդ տեղը՝ ամբողջ Լեհաստանում։
Քաղաքի պաշտոնական կայքէջի հավաստմամբ՝ բնակավայրի լեհական հնագույն անվանումը եղել է Լեսոգրոդ (Lasogród, այսինքն՝ անտառային ամրոց)[2]։ Գերմանական Վալենբուրգ (Waldenburg, որ նույնպես նշանակում է անտառային ամրոց) անվանումն առնչվում է Նովի Դվոր (Nowy Dwór, գերմաներեն՝ Burg Neuhaus) ամրոցի հետ, որի ավերակները պահպանվել են ներկայիս քաղաքի հարավային մասում։ Այս վերջին անվանումը վերագրվել է ամբողջ բնակավայրին[3]։ Այն առաջին անգամ գործածվել է 15-րդ դարում[4]; Ժամանակակից լեհերեն Wałbrzych անվանումն առաջացել է գերմաներեն Walbrich-ից, որ ավել հին Wallenberg կամ Walmberg անվանումների ուշ միջնադարյան լեզվական մի տարբերակ է[5]։
Լեհական աղբյուրները պնդում են, որ Վալբժիխի «նախնին»՝ Լեսոգրոդը, եղել է վաղ միջնադարյան սլավոնական բնակավայր[6], որի բնակիչներն զբաղվել են որսորդությամբ, հավաքչությամբ (մասնավորապես՝ վայրի մեղր են հավաքել), հետագայում՝ նաև գյուղատնտեսությամբ։ Լեսոգրոդն աստիճանաբար վերածվել է պաշտպանական ամրոցի, որի մնացորդները ավերվել են 19-րդ դարում, ռազմական գործողությունների ժամանակ[7]։ Այնինչ՝ գերմանական որոշ աղբյուրներ վստահեցնում են, որ դեռևս չի հայտնաբերվել հնագիտական որևէ գտածո կամ գրավոր որևէ արձանագրություն, որը կվկայեր հին սլավոնական բնակավայրի կամ 13-րդ դարից առաջ գոյություն ունեցած ամրոցի մասին[8]։ Ըստ գերմանական այդ աղբյուրների՝ ներկայիս Վալբժիխի տարածքը միջին դարերում եղել է դեռևս անբնակ սիլեզիական անտառի մի մասը (Silesian Przesieka).[9][10][11]:
17-րդ դարի լեհ պատմիչ Էֆրաիմ Նազոյի հավաստմամբ՝ 1191 թվականին Վալբժիխը մի փոքրիկ գյուղ է եղել[12]։ Բայց 19-րդ դարի գերմանական աղբյուրներն ու գերմանացի պատմագիր Հուգո Վեչերկան ժխտում են այդ տեսակետը[13][14]։ Վերջինիս կարծիքով՝ քաղաքը հիմնադրվել է 1290-1293 թվականների միջակայքում, 1305 թվականին էլ հիշատակվել է Waldenberc անվանումով[3]։ Նա տեղադրում է քաղաքը Նովի Դվորի մերձակայքում (German: Neuhaus), որը կառուցել է Պիաստների արքայատոհմի ներկայացուցիչ Բոլկո Առաջինը[3]։ Իսկ քաղաքի պաշտոնական կայքէջում որպես ամրոցի կառուցման տարեթիվ նշված է 1290-ը[2]։ Նովի Դվոր ամրոցի մասը հանդիսացած դաստակերտը, որ հիմնվել էր 17-րդ դարում, 19-րդ դարում ավերվել է[15]։
Բնակավայրը որպես քաղաք առաջին անգամ հիշատակվել է 1426 թվականին, սակայն դեռ մի որոշ ժամանակ նրան չեն շնորհվել շուկա ունենալու և այլ արտոնություններ։
Քաղաքի ներկայիս տարածքում ածխի հանույթի մասին առաջին հիշատակումը վերաբերում է 1536 թվականին; 19-րդ դարի վերջին, 20-րդի սկզբին բնակավայրն արդեն վերափոխվել էր արդյունաբերական կենտրոնի, որտեղ ծաղկում էին ապրում ածխի արդյունահանումը, գործվածքեղենի, ապակեղենի, սպասքեղենի արտադրությունը։
1939 թվականին քաղաքն ուներ շուրջ 65.000 բնակիչ։ 1945 թվականի մայիսի 8-ին, երբ Եվրոպայում պատերազմն արդեն ավարտվել էր, և տոնվում էր հաղթանակը, այն գրավվել է խորհրդային զորքերի կողմից։
Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, խորհրդային իշխանությունների պահանջով, Վալդենբուրգն ընդգրկվել է Լեհաստանի կազմում։ Քաղաքում բնակվող բազմաթիվ գերմանացիներ հեռացել են կամ բռնի ուժով արտաքսվել այնտեղից, և բնակավայրը վերանվանվել է Վալբժիխ[16][17]։ Վալբժիխն այն սակավաթիվ վայրերից է, ուր բազում գերմանացիներ[18] հետագայում վերադարձել են՝ տնտեսության, մասնավորապես՝ ածխի արդյունահանման բնագավառում անփոխարինելի լինելու պատճառով[19] An ethnic German society has been maintained in Walbrzych since 1957.[19]: 1990-ական թվականների սկզբներին, հասարակական ու տնտեսական նոր պայմաններից ելնելով, որոշում է կայացվել փակել ածխի հանքերը (այդտեղ՝ տարածաշրջանի ամենահին ածխահանքում՝ KWK THOREZ-ում 1995 թվականից սկսել է գործել Արդյունաբերության և տեխնոլոգիայի թանգարանը)։
2005 թվականին Վալբժիխում է նկարահանվել Komornik կինոֆիլմը։
2015-ին Վալբժիխը լայնորեն համբավվել է նացիստների ոսկով բեռնված գնացքի որոնումների վայր դառնալու շնորհիվ։
- Angelus Silesius պետական համալսարան (պաշտոնական կայք Արխիվացված 2019-10-28 Wayback Machine)
- Վրոցլավի տեխնիկական համալսարանի մասնաճյուղ (պաշտոնական կայք Արխիվացված 2020-11-26 Wayback Machine)
- Wałbrzyska Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości պաշտոնական կայք
- Իգնացի Յան Պադերևսկու անվան ավագ դպրոց (պաշտոնական կայք)
- Հուգո Կոլոնտայի անվան ավագ դպրոց (պաշտոնական կայք)
- Նիկոլայ Կոպեռնիկոսի անվան ավագ դպրոց (պաշտոնական կայք)
- Քաղաքում գործում է Լեհաստանի գիտությունների ակադեմիայի գիտահետազոտական կենտրոնը։
- Վոլֆգանգ Մենցել (1798–1873), գերմանացի բանաստեղծ, քննադատ, գրականության պատմաբան
- Գերհարդ Մենցել (1894–1966), գերմանացի գրող
- Աբրահամ Ռոբինսոն (1918–1974), գերմանա-հրեա-ամերիկյան մաթեմատիկոս
- Կլաուս Տոյպֆեր (ծնվ. 1938), գերմանացի քաղաքական գործիչ
- Քրիստիան Բրյուկներ (ծնվ. 1943), գերմանացի դերասան
- Մարսել Ռայֆ (ծնվ. 1949), գերմանացի մարզական ժուռնալիստ
- Ուրշուլա Վլոդարչիկ (ծնվ. 1965), լեհ թեթևաթլետ
- Յոաննա Բատոր (ծնվ. 1968), լեհ մրցանակակիր վիպասանուհի, ժուռնալիստ, ֆեմինիստ, ակադեմիկոս
- Քշիշտոֆ Իգնաչակ (ծնվ. 1978), լեհ վոլեյբոլիստ
- Սեբաստիան Յանիկովսկի (ծնվ. 1978), լեհ-ամերիկյան նախկին ֆուտբոլիստ
- Ադրիան Մրովեց (ծնվ. 1983), լեհ ֆուտբոլիստ
- Բարտոշ Կուրեկ (ծնվ. 1988), լեհ վոլեյբոլիստ
Քույր քաղաքներ
- Badstübner, Ernst; Dietmar Popp; Andrzej Tomaszewski; Dethard von Winterfeld (2005). Dehio – Handbuch der Kunstdenkmäler in Polen: Schlesien. München, Berlin: Deutscher Kunstverlag 2005. ISBN 3-422-03109-X.
- Petry, Ludwig; Josef Joachim Menzel; Winfried Irgang (2000). Geschichte Schlesiens. Band 1: Von der Urzeit bis zum Jahre 1526. Stuttgart: Jan Thorbecke Verlag Stuttgart. ISBN 3-7995-6341-5.
- Thum, Gregor (2003). Die fremde Stadt. Breslau 1945. Berlin: Siedler. ISBN 3-88680-795-9.
- Weczerka, Hugo (2003). Handbuch der historischen Stätten: Schlesien, Second Edition. Stuttgart: Kröner Stuttgart. ISBN 3-520-31602-1.
Wikiwand in your browser!
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.
