Քաղաքացիական մասնակցություն

Քաղաքացիական մասնակցություն կամ հանրային մասնակցություն, հասարակագիտության մեջ հասարակական կարծիքի արտահայտման տարբեր մեխանիզմներ, որոնք, լավագույն դեպքում, ազդում են քաղաքական, տնտեսական, կառավարման և հասարակական այլ որոշումների կայացման վրա։ Մասնակցային որոշումների կայացումը կարող է տեղի ունենալ ցանկացած մարդկային հասարակական գործունեության շրջանակում, ներառյալ տնտեսական (մասնակցային տնտեսագիտություն), քաղաքական (մասնակցային ժողովրդավարություն կամ պարաքաղաքականություն), կառավարում (մասնակցային կառավարում), մշակութային (բազմամշակութայնություն), կամ ընտանեկան (ֆեմինիզմ)։

Հելսինկիում քաղաքաշինության վերաբերյալ հանրային խորհրդակցության միջոցառում:

Բովանդակային  մասնակցություն ունենալու համար ապացուցված է, որ թափանցիկության որոշ տարբերակներ, այն է՝ ծայրահեղական թափանցիկությունը, անհրաժեշտ են, բայց ոչ բավարար։ Նաև ապացուցված է, որ նրանք, ում վրա ամենաշատն է ազդում այս կամ այն որոշումը, պետք է ունենան ասելու առավել շատ հնարավորություն, քան նրանք, ում վրա ավելի քիչ է ազդում։

Դասակարգելով մասնակցությունը

Շերի Արնշթեյնի քաղաքացիների մասնակցության աստիճանակարգը։

Շերի Արնշթեյնն իր «Քաղաքացիական մասնակցության աստիճանակարգ»-ում (1969 թվական)  քննարկում է մասնակցության ութ տեսակներ։ Հաճախ կոչվելով որպես «Արնշթեյնի քաղաքացիական մասնակցության աստիճանակարգ», սրանք լայնորեն դասակարգվում են որպես․

• Քաղաքացիական իշխանություն․ քաղաքացիական վերահսկողություն, պատվիրակված իշխանություն, գործընկերություն,
• Փոքրամասնությունների խորհրդանշական մասնակցություն (տոկենիզմ)․ հաշտեցում, խորհրդատվություն, տեղեկատվության տրամադրում,
• Չմասնակցություն․ թերապիա, մանիպուլյացիա։

Քաղաքացիական մասնակցությունը նա սահմանում է որպես իշխանության վերաբաշխում, որը թույլ է տալիս քաղաքացիություն չունեցողներին, որոնք ներկայումս չեն մասնակցում   քաղաքական և տնտեսական գործընթացներին, մտածված ներգրավվել ապագայում^[1]։

Ռոբերտ Սիլվերմանը Արնշթեյնի քաղաքացիական մասնակցության աստիճանակարգն ընդլայնել է իր «քաղաքացիական մասնակցության շարունակականության» հայեցակարգով։ Արնշթեյնի հայեցակարգի այս հավելվածում նա ուսումնասիրում է այն խմբերը, որոնք խթանում են մասնակցությունը և նրանց կողմից կիրառվող մասնակցության ձևերը։ Հետևաբար, Սիլվերմանի շարունակականությունը տարբերակում է զանգվածային մասնակցությունը գործիքային մասնակցությունից^[2]։

Արքոն Ֆանգը ներկայացնում է մասնակցության այլ դասակարգում, որը հիմնված է երեք հիմնական հարցերի վրա․ ո՞ւմ է թույլատրված մասնակցել և արդյո՞ք նրանք ներկայացնում են բնակչությանը։ Ո՞րն է հաղորդակցության կամ որոշումների կայացման մեթոդը։ Եվ ինչքա՞ն ազդեցություն կամ իշխանություն է շնորհվում մասնակցությանը^[3]։

Մասնակցության այլ «աստիճանակարգեր» են ներկայացրել Դ․ Մ․ Քոննորը^[4], Վիեդեմանն ու Ֆեմերսը^[5], Ա․Դորսեյը^[6], Ջուլս Ն․ Փրիթթիի^[7] և Է․ Մ․ Ռոչան^[8]։

Հանրային մասնակցության միջազգային ասոցիացիան (IAP2) մշակել է «հանրային մասնակցության սպեկտր», որը հիմնված է հինգ մակարդակների վրա․ տեղեկատվություն, խորհրդատվություն, ներգրավվածություն, համագործակցություն և հզորացում^[9]։

Հատուկ մասնակցային գործողություններ

• Ընդհանուր հավաքներ
• Խորհրդատվական կոմիտե
• Քաղաքացիների ասամբլեա
• Սոցիոլոգիական հարցում
• Մասնակցային նախագծում
• Մասնակցային բյուջետավորում
• Հանրաքվե
• Բողոք
• Քվեարկություն

Ընդհանուր հավաքները տեղական և պետական մակարդակում քաղաքական գործիչների համար միջոց են՝ հանդիպելու իրենց ընտրողների հետ ՝լսելու նրանց հետաքրքրող հարցերը կամ քննարկելու առաջիկա օրենսդրական նախագծերը կամ կանոնակարգերը։ Ակտիվ քաղաքական բանավեճերի ժամանակ ընդհանուր հավաքները կարող են լինել բողոքի և ավելի ակտիվ բանավեճերի վայր։

Խորհրդատվական կոմիտեն կամ հանձնաժողովը մեկ կամ մի քանի անձանցից բաղկացած մարմին է, որը ենթակա է խորհրդակցական ժողովին։ Հանձնաժողովն ինքնին չի համարվում ժողովի ձև։ Սովորաբար ժողովը հարցերն ուղարկում է հանձնաժողովին՝ դրանք ավելի լիարժեք ուսումնասիրելու համար, քան եթե ժողովն ինքը դա աներ։ Հանձնաժողովները կարող են ունենալ տարբեր գործառույթներ և նրանց աշխատանքի տեսակները տարբերվում են՝ կախված կազմակերպության տեսակից և կարիքներից։

Քաղաքացիների ասամբլեան մարդկանց խումբ է, որը որոշ երկրներում ձևավորվում է ընդհանուր բնակչությունից վիճակահանության միջոցով՝ հանրային կարևորություն ունեցող հարցեր քննարկելու և դրանց հետ կապված որոշումների կամ քաղաքականությունների վրա ազդեցություն ունենալու նպատակով։ Հայկական իրականության մեջ խոսքը ավագանու ինստիտուտի մասին է։

Սոցիոլոգիական հարցումը կոնկրետ ընտրանքի շրջանում իրականացվող հասարակական կարծիքի ուսումնասիրությունն է։

Մասնակցային նախագծումը նախագծման մեթոդաբանություն է, որը նպատակ ունի նախագծման գործընթացում ակտիվորեն ներգրավել բոլոր շահագրգիռ կողմերին (օրինակ՝ աշխատակիցներին, գործընկերներին, հաճախորդներին, քաղաքացիներին, վերջնական օգտագործողներին), որպեսզի, վերջնական արդյունքը համապատասխանի նրանց կարիքներին և կիրառելի լինի օգտագործողների համար։

Մասնակցային բյուջետավորումը որոշումների կայացմանը քաղաքացիներին ներգրավելու ձև է, որտեղ քաղաքացիները ժողովրդավարական քննարկումների և որոշումների կայացման միջոցով  մասնակցում են քաղաքի կամ պետական ​​բյուջեի մի մասի բաշխմանը։ Մասնակցային բյուջետավորումը թույլ է տալիս քաղաքացիներին կամ համայնքի բնակիչներին քննարկել և որոշել պետական ֆինանսավորմամբ նախագծերի իրականացման հերթականությունը՝ նրանց տալով ֆինանսական միջոցների բաշխումն ակտիվորեն որոշելու իրավասություն։

Հանրաքվեն առաջարկի, օրենքի կամ քաղաքական հարցի վերաբերյալ ընտրողների ուղղակի քվեարկությունն է։ Սա ներկայացուցչական մասնակցությունից տարբերվում է նրանով, որ անձինք ուղղակիորեն են մասնակցում քվեարկությանը։ Նման գործընթացը կարող է հանգեցնել նոր քաղաքականության կամ օրենքի ընդունմանը, մինչդեռ որոշ դեպքերում հանրաքվեն կարող է ուղղակի խորհրդատվական բնույթ կրել։

Բողոքն առարկության, անհամաձայնության կամ այլակարծության հրապարակային արտահայտումն է որևէ գաղափարի կամ որոշումների (սովորաբար քաղաքական) վերաբերյալ։ Բողոքի ակցիաները կարելի է բնորոշել որպես համատեղ գործողություններ, որոնց մասնակցում են բազմաթիվ մարդիկ՝ կիսելով իրենց ներգրավվածության հետ կապված բոլոր ռիսկերը։ Բողոքի ակցիաները կարող են ընդունել տարբեր ձևեր՝ սկսած անհատական հայտարարություններից մինչև զանգվածային քաղաքական ցույցեր։

Քվեարկությունը մեթոդ է, որով խումբը (սովորաբար քննարկումներից, բանավեճերից կամ ընտրական գործընթացներից հետո) հավաքվում է միասին՝ հավաքական որոշումներ կայացնելու կամ կարծիք արտահայտելու համար։

Կորպորատիվ մասնակցություն

Կորպորատիվ տիրույթում մասնակցության ուսումնասիրությունը դիտարկվել է որպես տարբեր բիզնես գործընթացների բարելավման միջոց՝ սկսած արտադրողականությունից մինչև աշխատակիցների գոհունակություն^[10][11]։

Միշել Ֆանոլի - Քաղաքականություն ոստրեների պանդոկում՝ նվիրված Հ. Բ. Լատրոբին, Ուոլթերս 93145

Միջմշակութային նպատակային մասնակցություն

Բնիկ ամերիկյան մշակույթներում կան մասնակցության հստակ ձևեր, որոնք տարբերվում են հիմնական կամ գերիշխող մշակութային նորմերից։ Մասնակցությունը հիմնված է երկու ասպեկտների վրա՝ հարգանքի և իրենց համայնքի և ընտանիքի հանդեպ նվիրվածության։ Հարգանքը դրսևորվում է իրենց կյանքի տարբեր դրվագներում ինքնակամ ներգրավվածությամբ՝ տնային գործերից մինչև գյուղատնտեսական գործեր^[12]։

Հաճախ մասնակցությունն այս համայնքների համար սոցիալական փոխգործակցություն է, որն ավելի շատ նպաստում է հենց համայնքի, այլ ոչ թե միայն անհատի զարգացմանը,։ Մասնակցությունն այս համայնքներում կարող է ծառայել որպես «կրթական հնարավորություն»։ Այն ընդգրկում է առօրյա կյանքի տարբեր ասպեկտներ, որտեղ համայնքի անդամները ձեռք են բերում նոր հմտություններ՝ ծառացած խնդիրները լուծելու համար կամ մասնակցում են սոցիալական միջոցառումների, որոնք ուղղված են իրենց մշակութային ժառանգության պահպանմանն ու հավերժացմանը։ Սոցիալական մասնակցության այս միջոցառումները երիտասարդ սերունդներին հնարավորություն են տալիս ծանոթանալ նման միջոցառումներին՝ դրանով իսկ հեշտացնելով այդ մշակութային ավանդույթների փոխանցումը և շարունակությունը սերունդների միջև^[13][14]։ Չնայած այս համայնքներում կան մասնակցության տարբեր ոլորտներ և նպատակներ, այս տիպի մասնակցության էությունն այն է, որ այն պարտադրված չէ և հաճախ համայնքակենտրոն է։

Մասնակցության նպատակներ

Որևէ գործողությանը մասնակցելը կարող է տարբեր դրդապատճառներ ունենալ։ Տվյալ գործողությունը կազմակերպող կամ վերահսկող անձանց տեսանկյունից այդ մասնակցությունը կարող է պայմանավորված լինել հատուկ նպատակներով կամ պահանջներով, մինչդեռ քաղաքացու տեսանկյունից այն կարող է բխել անձնական շահերից, կարիքներից կամ մտահոգություններից՝ կառավարության, կորպորատիվ կազմակերպությունների կամ սոցիալական միջավայրի համատեքստում։ Գործողությունը ղեկավարող կամ վերահսկող անձանց տեսանկյունից, երբ մարդիկ ակտիվորեն ներգրավվում և մասնակցում են այդ գործողություններին, այն հաճախ ավելի մեծ աջակցություն է ստանում հանրության կողմից։ Մասնակցությունը կարող է նաև հանրությանը իրազեկել պետական գերատեսչությունների գործունեության մասին։ Ավելին, մասնակցությունը հնարավորություն է տալիս կիսվել տվյալ տեղանքի կամ համայնքի վերաբերյալ արժեքավոր տեղեկություններով։  Հաճախ որևէ գործողությանը մասնակցելն օրենքի պահանջ է։ Քաղաքացիների տեսանկյունից՝ մասնակցությունը հնարավորություն է տալիս անհատներին և խմբերին ակտիվորեն ազդել գերատեսչությունների կողմից ընդունված որոշումների վրա՝ ապահովելով, որ իրենց շահերը պատշաճ կերպով ներկայացված լինեն որոշումների կայացման գործընթացում։ Քաղաքական մասնակցության ձևերը տարբերվում են՝ կախված դրանց հիմքում ընկած շարժառիթներից։  Երբ որևէ մի խումբ վճռական է գործել համայնքային խնդրի լուծման ուղղությամբ, նրանք կարող են երթեր կազմակերպել՝ հօգուտ այն թեկնածուների, որոնք, իրենց կարծիքով, կարող են արդյունավետորեն լուծել այդ խնդիրը։ Ներգաղթյալ խմբերի մեծամասնության մոտիվացիան բարձր է, որի պատճառը նրանց ընդլայնվող աշխարհագրությունն է և աճող ժողովրդագրությունը։ Բացի այդ, արագորեն մեծանում է նաև ներգաղթյալների թիվը^[15]։ Որքանո՞վ կարող է մասնակցությունն ազդել քաղաքացիների և նրանց տեղական ինքնակառավարման մարմինների միջև հարաբերությունների վրա, ինչպե՞ս է այն մեծացնում վստահությունը և բարձրացնում մասնակցության պատրաստակամությունը։ Ջիովաննի Ալլեգրետտին մեկնաբանում է սա իր հարցազրույցներից մեկում՝ օգտագործելով մասնակցային բյուջետավորման օրինակը^[16]։

Մասնակցային որոշումների կայացումը գիտության մեջ

Հետազոտողներն ուսումնասիրել են, թե ինչպես է որոշումների կայացման մեջ հանրության ներգրավումը օգնում ապահովել, որ արժեքների և ռիսկերի վերաբերյալ դատողությունները համընկնեն այն ամենի հետ, ինչ հանրությունն ընդունելի է համարում։ Այս հետազոտությունը կարևոր նշանակություն ունի գիտության նոր զարգացող ոլորտների համար, մասնավորապես՝ այն ոլորտների, որտեղ ներդրվել են վիճելի տեխնոլոգիաներ և որտեղ գիտական ​​հայտնագործությունները նորովի են օգտագործվում^[17]։

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում կատարված ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ հասարակությունը կողմ է գիտության մեջ ավելի շատ ներգրավված լինելուն։ Չնայած ԱՄՆ-ում^[18], ընդհանուր առմամբ, բարձր է գիտնականների նկատմամբ հանրային վստահությունը, հասարակությունը հնարավոր է ավելի ցածր գնահատի գիտնականների՝ հասարակության անունից որոշումներ կայացնելու ունակությունը։ Օրինակ՝ 2016-2017 թվականներին անցկացված CRISPR գենի խմբագրման տեխնոլոգիաների վերաբերյալ հասարակական կարծիքի հարցումը ցույց տվեց, որ «ժողովրդագրական բոլոր խմբերը համակարծիք են, որ գիտական համայնքը «պետք է խորհրդակցի հասարակության հետ նախքան մարդկանց վրա գեների խմբագրման տեխնոլոգիան օգտագործելը»»^[19]։

Գիտական ​​որոշումների կայացմանը հանրությանը ներգրավելը մարտահրավեր է դարձել գիտական ​​հանրության համար։ Գիտական ​​հետազոտություններում ներգրավված անհատների իրավունքների չարաշահումները, որի օրինակներից է ԱՄՆ Թասքիգի քաղաքում իրականացված սիֆիլիսի հետազոտությունը, կարող է ավելի նվազեցնել գիտնականների հանդեպ խոցելի բնակչության վստահությունը։

Բացի այդ, վիճելի հարցերի շուրջ գիտական կոնսենսուսի հասնելու նախկին փորձերը սովորաբար անտեսել են հանրության ներգրավվածությունը՝ հանգեցնելով զարգացող տեխնոլոգիաների հետ կապված հնարավոր ռիսկերի սահմանափակ դիտարկմանը։ Օրինակ՝ 1975 թվականին Ասիլոմարում տեղի ունեցած ռեկոմբինանտ ԴՆԹ-ի վերաբերյալ կոնֆերանսին գիտնականները քննարկեցին լաբորատոր փորձարկումների ժամանակ կենսաբանական վարակի հնարավոր ռիսկերը, սակայն հաշվի չառան հանրության այն մտահոգությունները, որոնք կարող էին ի հայտ գալ գենետիկորեն ձևափոխված այդ մշակաբույսերը վաճառքի հանելուց հետո^[20]։  

Հետազոտողներն ընդունում են, որ գիտական նախաձեռնություններում արդյունավետ մասնակցային որոշումներ կայացնելու համար անհրաժեշտ են լրացուցիչ ենթակառուցվածքներ և ներդրումներ։ Առաջարկվում է հինգ մասից բաղկացած մոտեցում՝

• աջակցել գիտական արդյունավետ հաղորդակցմանը և ակտիվ ներգրավվածությանը,
• օգտագործել տարբեր խմբերի և համագործակցությունների հավաքական ուժն ու ռեսուրսները,
• զարգացնել կարողությունները՝ անընդհատ փոփոխվող իրավիճակին արձագանքելու համար,
• կենտրոնանալ ընդհանուր արժեքների վրա,
• ձևավորել վստահելի հարաբերություններ՝ կիրառական հետազոտությունների և հետադարձ կապի միջոցով^[19]։

Մասնակցությունը մշակութային ժառանգության հետ կապված նախաձեռնություններին

Համայնքները հնարավորություն ունեն ակտիվորեն մասնակցել տեղական, տարածաշրջանային և ազգային մշակութային ժառանգության նախաձեռնությունների ստեղծման, կազմակերպման, հասանելիության ապահովման, օգտագործման և պահպանման գործընթացներին^[21]։ Համացանցը նշանակալի դեր է խաղացել այս գործընթացում՝ հատկապես քրաուդսորսինգի նախաձեռնությունների միջոցով, որոնք կոչ են անում հասարակության լայն զանգվածներին ներդրում ունենալ ընդհանուր նպատակներին հասնելու համար, ինչպիսին է բովանդակության ստեղծումը։ Ավելին, այն ծառայում է որպես փոխշահավետ փոխգործակցության հարթակ^[22], մասնավորապես՝ պատկերասրահների, գրադարանների, արխիվների և թանգարանների (GLAM) հավաքածուների և հետազոտական աշխատանքների հարցում։ Նման օրինակներից է «Վերծանիր Բենթամի ձեռագրերը» (Transcribe Bentham) նախագիծը, որտեղ կամավորներին խնդրում են վերծանել փիլիսոփա Ջերեմի Բենթամի ձեռագրերը։ Մշակութային ժառանգության հետ կապված նախաձեռնություններին քաղաքացիական մասնակցության մարտահրավերներից են հեղինակային իրավունքի հետ կապված խնդիրները, սեփականության իրավունքը (թե ում են պատկանում այդ նյութերը), որբ ստեղծագործությունները (աշխատանքներ, որոնց հեղինակային իրավատերն անհայտ է), մշակութային ժառանգության վերաբերյալ թեմատիկ կազմակերպությունների բաց տվյալներին հասանելիությունը, մշակութային ժառանգության հարցերով հետաքրքրվող անհատների հետ հարաբերությունների հաստատումն ու պահպանումը, ժառանգության ակտիվների երկարաժամկետ պահպանումը և մշակութային ժառանգության վերաբերյալ տեղեկատվության և ռեսուրսների բաց լինելը^[21]։

Մասնակցության քննադատություններ

Հասարակության մասնակցությունը խթանելու ջանքերը նաև լայնորեն քննադատության են ենթարկվել։ Մտահոգությունը կապված է այն բանի հետ, որ հասարակությունը գտնվում է իշխանություն ունեցող անձանց կամ կազմակերպությունների ազդեցության տակ, ինչի արդյունքում համայնքները կարող են հիասթափվել հանրային մասնակցության նախաձեռնություններից, մարգինալացվել և անտեսվել^[23]։

Քաղաքացիական հնարավորությունների բաց

Միացյալ Նահանգներում իրականացված հետազոտության արդյունքում պարզվել է, որ երիտասարդների մասնակցությունը քաղաքացիական գործընթացներին կապված է նրա ռասսայական պատկանելիության, ժամանակին ակադեմիական առաջադիմության և ուսումնական հաստատության սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակի հետ^[24]։ Անհավասարության և ամերիկյան ժողովրդավարության հարցերով քաղաքագիտական աշխատանքային խումբը պարզել է, որ ավելի բարձր սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակ ունեցողներն ունեն ավելի բարձր մասնակցություն, քան ավելի ցածր կարգավիճակ ունեցողները^[25]։ 2008 թվականին ուսանողների մասնակցության վերաբերյալ հարցումների արդյուքները ցույց տվեցին, որ «այն ուսանողները, որոնք սպիտակամորթ են, ունեն բարձր առաջադիմություն կամ ավելի բարձր սոցիալ-տնտեսական կարգավիճակ ունեցող ծնողներ, ապա նրանց ընձեռնվում է քաղաքացիական տարբեր նախաձեռություններին մասնակցելու և այդ թեմայով ուսուցման ավելի լայն հնարավորություններ^[24]։ Ոչ բարենպաստ սոցիալական պայմաններ ունեցող երիտասարդները քիչ են մասնակցում համայնքային աշխատանքներին կամ այդ թեմայով ուսուցմանը, քան մյուս ուսանողները^[26][27]։

Տես նաև

• Կոլեկտիվ բանականություն
• Քրաուդսորսինգ
• Հանրային կապեր

Ծանոթագրություններ

1. Arnstein, S.R. (1969), «A Ladder of Citizen Participation», Journal of the American Planning Association, 35 (4): 216–224, doi:10.1080/01944366908977225, hdl:11250/2444598, Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին
2. Silverman R.M. (2005). «Caught in the middle: Community development corporations (CDCs) and the conflict between grassroots and instrumental forms of citizen participation». Community Development. 36 (2): 35–51. doi:10.1080/15575330509490174. S2CID 153959474.
3. Fung, A. (2006), «Varieties of Participation in Complex Governance» (PDF), Public Administration Review, 66: 66–75, doi:10.1111/j.1540-6210.2006.00667.x, Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ հուլիսի 7-ին, Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին
4. Connor, D.M. (1988), «A new ladder of citizen participation», National Civic Review, 77 (3): 249–257, doi:10.1002/ncr.4100770309, Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 20-ին, Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին
5. Wiedemann, P.M.; Femers, S. (1993), «Public Participation in waste management decision making: analysis and management of conflicts» (PDF), Journal of Hazardous Materials, 33 (3): 355–368, CiteSeerX 10.1.1.464.6934, doi:10.1016/0304-3894(93)85085-s, Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 12-ին
6. Dorcey, A.; Doney, L.; Rueggeberg, H. (1994), «Public Involvement in government decision making: choosing the right model», BC Round Table on the Environment and the Economy, Victoria
7. Pretty, Jules N. (1995). «Participatory Learning For Sustainable Agriculture». World Development. 23 (8): 1247–1263. doi:10.1016/0305-750x(95)00046-f.
8. Rocha, E.M. (1997), «A ladder of empowerment», Journal of Planning Education and Research, 17 (1): 31–44, doi:10.1177/0739456x9701700104, S2CID 145327451
9. «Public Participation Pillars» (PDF). International Association for Public Participation (IAP2).
10. Greenwood, M. (2007), «Stakeholder Engagement: Beyond the Myth of Corporate responsibility», Journal of Business Ethics, 74 (4): 315–327, doi:10.1007/s10551-007-9509-y, S2CID 12687833
11. Shetzer, L. (1993), «A social information processing model of Employee Participation», Organization Science, 4 (2): 252–268, doi:10.1287/orsc.4.2.252
12. Coppens, Andrew (2014). «Children's initiative in contributions in family household work in Mexico». Human Development. 57 (2–3): 116–130. doi:10.1159/000356768. S2CID 144758889.
13. Rogoff, Barbara (2011). Developing destinies: A Mayan midwife and town. Cambridge: Oxford University Press. էջեր 17–31. ISBN 978-0-19-531990-3.
14. Hilger, Sister M. Inez (1951). «Chippewa child life and its cultural background». Smithsonian Institution, Bureau of American Ethnology. 146: 55–60, 114–117.
15. Glass, J.J. (1979), «Citizen participation in planning: the relationship between objectives and techniques», Journal of the American Planning Association, 45 (2): 180–189, doi:10.1080/01944367908976956, PMID 10243958
16. Eva-Maria Verfürth (2013 թ․ փետրվար). «More generous than you might think». dandc.eu.
17. Christopherson, Scheufele, & Smith (2018), «The Civic Science Imperative», Stanford Social Innovation Review{{citation}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
18. Hamilton, Eric (2019), Americans maintain high levels of trust in science, University Communications, University of Wisconsin-Madison
19. Scheufele, Xenos, Howell, Rose, Brossard, & Hardy (2017), «U.S. attitudes on human genome editing», Science, 357 (6351): 553–554, Bibcode:2017Sci...357..553S, doi:10.1126/science.aan3708, PMID 28798120, S2CID 20063695{{citation}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
20. JASANOFF, HURLBUT, & SAHA (2015), «CRISPR Democracy: Gene Editing and the Need for Inclusive Deliberation», Issues in Science and Technology, 32 (1){{citation}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
21. Roued-Cunliffe, Henriette (2017). Participatory Heritage. London: Routledge. ISBN 9781783301232.
22. Ridge, Mia (2017). Crowdsourcing our Cultural Heritage. Routledge. ISBN 9781138706170.
23. O’Hare, Paul (2018 թ․ մարտ). «Resisting the 'Long-Arm' of the State? Spheres of Capture and Opportunities for Autonomy in Community Governance: RESISTING THE 'LONG-ARM' OF THE STATE?» (PDF). International Journal of Urban and Regional Research. 42 (2): 210–225. doi:10.1111/1468-2427.12606.
24. Kahne, Joseph & Middaugh, Ellen (2008), «Democracy for some: The civic opportunity gap in high school», Circle Working Paper, Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 25-ին
25. APSA Task Force on Inequality and American Democracy (2004), «American Democracy in an Age of Rising Inequality», Perspectives on Politics, 2 (4): 651–666, doi:10.1017/s153759270404040x, S2CID 233314371
26. Spring, Dietz, and Grimm (2007), Leveling the Path to Participation: Volunteering and Civic Engagement Among Youth from Disadvantaged Circumstances, Corporation for National and Community Service{{citation}}: CS1 սպաս․ բազմաթիվ անուններ: authors list (link)
27. Atkins, R. & Hart, D. (2003), «Neighborhoods, Adults, and the Development of Civic Identity in Urban Youth», Applied Developmental Science, 7 (3): 156–164, doi:10.1207/S1532480XADS0703_6, S2CID 143505828

Արտաքին հղումներ

• p-Government: Online participatory government
• «Stakeholder participation for environmental management: a literature review» (PDF). Biological Conservation (141): 2417–2431. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2011 թ․ օգոստոսի 9-ին. (for final published version see: https://web.archive.org/web/20110608090645/http://www.wiley.com/bw/journal.asp?ref=0888-8892)
• Participatory Economics Book Page (Participatory Decision Making)
• "Future in the Alps" Database with best practice examples of new forms of decision-making in the Alps
• "Participatory Learning and Action series" A leading informal journal on participatory learning and action approaches and methods, providing a forum for those engaged in participatory work - community workers, activists and researchers - to share their experiences, conceptual reflections and methodological innovations with others.
• "Participation and the FAO" Արխիվացված 2015-05-15 Wayback Machine The Participation Website was established in 1999 by the Informal Working Group on Participatory Approaches and Methods to Support Sustainable Livelihoods and Food Security (IWG-PA) from the Food and Agriculture Organization of the United Nations (FAO). The objective of the Participation Website is to bring together under one virtual roof, a broad cross-section of stakeholders interested in participatory approaches and methods in support of sustainable rural livelihoods and food security.
• "p-Government" The author proposes a new model of electronic governance based on the shared vision and collaboration of all the stakeholders. This new governance model shall be known as p-government or participatory government.
• Accountability and Participation Research with the focus on political participation by the GIGA - German Institute of Global and Area Studies]