Աստղակերպ
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Աստղակերպ, Արեգակնային համակարգի համեմատաբար փոքր երկնային մարմին, որն ուղեծրով պտույտ է գործում Արեգակի շուրջ։ Աստերոիդները չափով և զանգվածով զգալիորեն զիջում են մոլորակներին, ունեն ոչ կանոնավոր ձև, չունեն մթնոլորտ, սակայն կարող են ունենալ արբանյակներ։
Սահմանումներ
Աստերոիդ անվանումը (հին հունարեն՝ ἀστεροειδής - «աստղի նման», կազմված՝ ἀστήρ - «աստղ» և εῖ̓δος - «տեսք, արտաքին տեսք, որակ») ներդրել է Ուիլյամ Հերշելն այն բանի հիման վրա, որ այդ մարմինները դիտարկումների ժամանակ երևում են որպես աստղեր՝ ի տարբերություն մոլորակների, որոնք աստղադիտակով դիտարկելիս սկավառակի նման են։ «Աստերոիդ»-ի առավել ճշգրիտ սահմանում մինչ այժմ չի տրվել։ Մինչև 2006 թվականն աստերոիդները նույնպես անվանում էին փոքր մոլորակներ։
Հիմնական հատկանիշը, ըստ որի կատարվում է աստերոիդների դասակարգումը, մարմնի չափերն են։ Աստերոիդ են համարվում այն մարմինները, որոնց տրամագիծը մեծ է 30 մետրից, դրանից փոքր մարմիններն անվանում են աստղաքարեր։
Remove ads
Արեգակնային համակարգի աստղակերպեր
Տվյալ պահին Արեգակնային համակարգում հայտնաբերվել են հարյուր հազարավոր աստղակերպեր։ 2011 թվականի սեպտեմբերի 6-ի դրությամբ տվյալների բազաներում գոյություն ունեն 84 993 238 մարմիններ, նրանցից 560 021 մարմինների ուղեծրերի տվյալները միանշանակ որոշված են և նրանց շնորհվել է պաշտոնական համար[1]։ նրանցին 15 615-ն այս պահին ունեն պաշտոնապես հաստատված անուններ[2]։ Ենթադրվում է, որ Արեգակնային համակարգում գոյություն ունեն 1,1-ից 1,9 միլիոն մարմիններ, որոնք ունեն 1 կմ-ից մեծ չափեր[3]։ Այս պահին հայտնի աստղակերպերի մեծամասնությունը տեղակայված է աստերոիդների գոտու սահմաններում, որը տեղակայված է Մարս և Յուպիտեր մոլորակների ուղեծրերի միջև։
Արեգակնային համակարգի խոշորագույն աստղակերպն էր համարվում Կերեսը (Ցերերան), որն ուներ մոտավորապես 975×909 կմ չափեր, սակայն 2006 թվականի օգոստոսի 24-ին այն ստացավ գաճաճ մոլորակի կարգավիճակ։ Մյուս երկու խոշոր աստղակերպերը՝ (2) Պալլասը և (4) Վեստան ունեն մոտ 500 կմ տրամագիծ։ (4) Վեստան աստերոիդների գոտու միակ մարմինն է, որը հնարավոր է դիտել անզեն աչքով։ Այլ ուղեծրերով շարժվող աստղակերպերը նույնպես կարելի է դիտարկել, երբ անցնում են Երկիր մոլորակի մոտով (տե՛ս, օրինակ, (99942) Ապոֆիսը)։
Հիմնական գոտու աստղակերպերի ընդհանուր զանգվածը գնահատվում է 3,0-3,6*1021 կգ[4], որը կազմում է Լուսնի զանգվածի ընդամենը 4 %-ը։ Կերեսի զանգվածը - 0,95*1021 կգ է, այսինքն ամբողջ զանգվածի մոտ 32 %-ը, իսկ երեք մեծագույն աստղակերպերի հետ՝ (4) Վեստա (9 %), (2) Պալլաս (7 %), (10) Հիգեա (3 %) - 51 %, այսինքն՝ աստղակերպերի բացարձակ մեծամասնությունն աստղագիտական չափանիշներով ունի չնչին չափեր։
Remove ads
Աստղակերպերի հետազոտություններ
Աստղակերպերի հետազոտությունը սկսվել է 1781 թվականին Ուիլյամ Հերշելի կողմից Ուրան մոլորակի հայտնաբերումից հետո։ Վերջինիս միջին հելիոկենտրոնական հեռավորությունը համապատասխանեց Տիցիուս-Բոդեի օրենքին։
XVIII դարի վերջում հունգարական ծագումով ավստրիացի աստղագետ Ֆրանց Քսավեր ֆոն Ցախը կազմակերպեց 24 աստղագետների մի խումբ, ովքեր 1789 թվականից զբաղվում էին այն մոլորակի որոնումով, որը, համաձայն Տիցիուս-Բոդեի օրենքի, պետք է գտնվեր Արեգակից 2,8 աստղագիտական միավոր հեռավորության վրա՝ Մարս և Յուպիտեր մոլորակների միջև։ Խնդիրն այն էր, որ աստղագետները բնութագրեին կենդանակերպի շրջանում որոշակի պահի գտնվող բոլոր աստղերի կոորդինատները։ Հաջորդ գիշերներին կոորդինատները ստուգվում էին և առանձնացվում էին մեծ հեռավորությունների վրա տեղաշարժվող մարմինները։ Ենթադրյալ մոլորակի տեղաշարժը պետք է լիներ ժամում մոտ 30 անկյունային վայրկյան, ինչը պետք է հեշտությամբ նկատվեր։
Բախտի քմահաճույքով առաջին աստերոիդը՝ (1) Կերեսը, հայտնաբերվեց պատահաբար՝ 1801 թվականին, հարյուրամյակի առաջին իսկ գիշերը իտալացի Ջուզեպե Պյացիի կողմից, որը չէր մասնակցում այս ծրագրին։ Մյուս երեքը՝ (2) Պալլասը, (3) Ջունոն և (4) Վեստան հայտնաբերվեցին հետագա մի քանի տարիների ընթացքում, վերջինը՝ Վեստան՝ 1807-ին։ Եվս 8 տարի ապարդյուն փնտրտուքից հետո աստղագետների մեծամասնությունը որոշեց, որ այնտեղ այլևս ոչինչ չկա, և դադարեցրեց հետազոտությունները։
Սակայն, Կարլ Հենկեն համառություն ցուցաբերեց և 1830 թվականին նորից անցավ աստղակերպերի որոնմանը։ Տասնհինգ տարի անց նա հայտնաբերեց Աստրեան՝ առաջին նոր աստղակերպը 38 տարում։ Նա հետագայում՝ երկու տարի անց, հայտնաբերեց նաև Հեբեն։ Դրանից հետո մյուս աստղագետները միացան որոնումներին, և հետագայում հայտնաբերվում էր տարեկան ամենաքիչը մեկ աստղակերպ (բացառությամբ 1945 թվականի)։
1891 թվականին Մաքս Վոլֆը աստերոիդների որոնման ժամանակ օգտագործեց աստղաչափության մեթոդը, որի դեպքում լուսանկարման երկար ժամկետի դեպքում աստղակերպերը թողնում էին ավելի կարճ հետք։ Այս մեթոդը զգալիորեն արագացրեց աստղակերպերի հայտնաբերումը՝ համեմատած դրանից առաջ օգտագործվող դիտարկումների մեթոդների հետ։ Մաքս Վոլֆը միայնակ հայտնաբերել է 248 աստղակերպ՝ սկսած (323) Բրյուսիաից։
Remove ads
Աստղակերպերի անվանում
Սկզբում, աստղակերպերն անվանում էին հռոմեական և հունական դիցաբանության հերոսների անուններով, հետագայում հայտնաբերողներն աստղակերպերին ցանկացած անվանում տալու իրավունք ստացան, օրինակ՝ իրենց անունը։ Սկզբում աստղակերպերն անվանում էին առավելապես կանանց անուններով, տղամարդու անուններ ստանում էին միայն այն աստղակերպերը, որոնք ունեին արտասովոր ուղեծրեր (օրինակ, Իկարուսը, որն իր տարօրինակ ուղեծրով շարժվելիս հատում է Երկրային խմբի բոլոր մոլորակների ուղեծրերը և Արեգակին Մերկուրիից ավելի է մոտենում)։ Հետագայում այս կանոնը ևս դադարել են պահպանել։
Անուն կարող է ստանալ միայն այն աստղակերպը, որի ուղեծիրը քիչ թե շատ վստահորեն հաշվարկված է։ Եղել են դեպքեր, երբ աստղակերպն անվանում է ստացել իր հայտնաբերումից տասնամյակներ անց։ Քանի դեռ ուղեծիրը չի հաշվարկված, աստղակերպին տրվում է հերթական համար, որը նրա հայտնաբերման ամսաթիվն է, օրինակ՝ 1950 DA: Թվերը նշանակում են հայտնաբերման տարեթիվը, առաջին տառը տարվա կիսամսի համարն է (բերված օրինակում դա փետրվարի երկրորդ կեսն է), երկրորդ տառը տվյալ կիսամսում հայտնաբերված աստղակերպի հերթական համարն է (մեր օրինակում այս աստղակերպը հայտնաբերվել է առաջինը)։ Քանի որ կիսամիսները 24-ն են, իսկ անգլերեն տառերը՝ 26, նշանակման ընթացքում չեն օգտագործվում երկու տառ՝ I (1-ի հետ նրա նմանության պատճառով) և Z-ը։ Եթե կիսամսում հայտնաբերված աստղակերպերի քանակը 24-ից ավելին է, նորից վերադառնում են այբուբենի առաջին տառին, ավելացնելով 2 ինդեքսը, հաջորդ վերադարձի ժամանակ՝ 3, և այլն։
Անվանում ստանալուց հետո, աստղակերպի պաշտոնական անվանումը կազմված է լինում հերթական համարից և անվանումից՝ (1) Կերես, (8) Ֆլորա և այլն։
Remove ads
Աստղակերպերի դասակարգում
Աստղակերպերի ընդհանուր դասակարգումը հիմնված է նրանց ուղեծրերի առանձնահատկությունների և նրանց մակերևույթի կողմից արևի տեսանելի սպեկտրի լույսի արտացոլման վրա։
Խմբերը ըստ ուղեծրերի և ընտանիքների
Աստղակերպերը միավորում են խմբերով և ընտանիքներով ուղեծրային առանձնահատկությունների հիման վրա։ Սովորաբար, խումբը ստանում է նրա մեջ եղած առաջին հայտնաբերված աստղակերպի անունը։ Խմբերը համեմատաբար ազատ ձևավորումներ են, իսկ ընտանիքները համեմատաբար խիտ են և առաջացել են նախկին աստղակերպերից՝ այլ մարմինների հետ բախման հետևանքով։
Սպեկտրալ դասեր
1975 թվականին Կլարկ Չապմենը, Դևիդ Մորրիսոնը և Բեն Ցելները մշակեցին աստղակերպերի դասակարգման համակարգ, որը հիմնված է աստղակերպերի գունային ցուցանիշների, ալբեդոյի և արեգակի լույսի տեսանելի սպեկտրի վրա[5]։ Ի սկզբանե, այս դասակարգումը բաժանում էր միայն երեք տիպի աստղակերպեր[6]՝
- Դաս С - ածխածնային, հայտնի աստղակերպերի 75 %։
- Դաս S - սիլիկատային, հայտնի աստղակերպերի 17 %։
- Դաս M - մետաղական, մնացածների մեծ մասը։
Այս ցանկը հետագայում ընդլայնվել է և տիպերի բազմազանությունը շարունակում է շատանալ, աստղակերպերի մանրամասն ուսումնասիրություններին համընթաց՝
Անհրաժեշտ է հաշվի առնել, որ հայտնի աստղակերպերի քանակը պարտադիր չէ, որ համապատասխանի իրականությանը։ Որոշ տիպերը բավականին դժվար են տարբերակվում, և որոշակի աստղակերպի տիպը կարող է փոփոխվել առավել մանրակրկիտ ուսումնասիրությունների հետևանքով։
Սպեկտրային դասակարգման խնդիրներ
Ի սկզբանե սպեկտրային դասակարգումը հիմնվում էր երեք տիպի նյութերի տարբերակման վրա, որոնցից կազմված են աստղակերպերը՝
Սակայն գոյություն ունեն կասկածներ, որ այսպիսի դասակարգումը միանշանակ բնութագրում է աստղակերպի կազմվածքը։ Այն դեպքում, երբ տարբեր սպեկտրալ դասը ցույց է տալիս նրանց տարբեր կազմությունը, չկան այն բանի ապացույցներ, որ նույն սպեկտրալ դասի աստղակերպերը կազմված են նույնատիպ նյութերից։ Արդյունքում գիտնականները չընդունեցին նոր համակարգը, և սպեկտրալ դասակարգման ներդրումը կանգնեցվեց։
Remove ads
Աստղակերպերի վտանգը
Այս պահին գոյություն չունեն աստղակերպեր, որոնք վտանգ են ներկայացնում Երկրին։
Աստղակերպը որքան մեծ է և զանգվածեղ, այնքան ավելի մեծ վտանգ է ներկայացնում, սակայն այս դեպքում նրան հայտնաբերելն է ավելի հեշտանում։ Այս պահին առավել վտանգավոր է համարվում 99942 Ապոֆիս աստղակերպը, որի տրամագիծը մոտ 300 մետր է, և որի հետ ընդհարման դեպքում, ուղիղ հարվածի դեպքում կարող է ոչնչացվել մի մեծ քաղաք, սակայն մարդկությանը, ընդհանուր առմամբ, այսպիսի ընդհարումը ոչ մի վտանգ չի սպառնում։ Գլոբալ վտանգ կարող են ներկայացնել 10 կմ-ից ավելին չափերով աստղակերպերը։ Այս չափերի բոլոր աստղակերպերը հայտնի են աստղագետներին և գտնվում են այնպիսի ուղեծրերում, որոնք չեն կարող ընդհարվել Երկրի հետ։
Remove ads
Հայկական անուններով աստերոիդներ
Առաջին 30 աստերոիդներ
Աստերոիդների աստղագիտական սիմվոլներ և հայտնաբերման թվականներ
Առաջին 37 աստերոիդներն ունեն աստղագիտական սիմվոլներ[7].
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
Տես նաև
Ծանոթագրություններ
Արտաքին հղումներ
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads