Գմբեթ

Պատմություն

Կիրառվելով հնագույն ժամանակներից հայկական ժողովրդական բնակելի տան ճարտարապետության մեջ՝ գմբեթը կատարելության է հասել միջնադարյան Հայաստանի եկեղեցական շենքերում (սրբագործված որպես երկնքի խորհրդանիշ, եկեղեցու հոգևոր իշխանության ընդհանրականության խորհրդապատկեր), որոնցից մեզ հայտնի վաղագույն օրինակներն են Էջմիածնի Մայր տաճարը (301–303, վերակառուցված 484 թվականին և 17-րդ դարում), պատմիչ Ստեփանոս արք. Օրբելյանի նկարագրած Շաղատի քառախորան, արտաքուստ ութանիստ, կենտրոնագմբեթ Ս. Ստեփանոս եկեղեցին (306–353) և Գյուտ Ա Արահեզացի կաթողիկոսի՝ 462 թվականին կառուցած Սրկղոնքի եռախորան, վերնահարկով, արտաքին սրահներով, երկգմբեթ Կաթողիկե եկեղեցին։ Գմբեթի կիրառման անուղղակի վկայությունն է, ըստ պատմիչ Ագաթանգեղոսի, Գրիգոր Ա Լուսավորչի տեսիլքում 4 սյուների վրա բարձրացող խորանարդաձև գմբեթի նկարագրությունը. «Չորս սյուների խաչերի վրա զարմանատես կամարներ միմյանց կապվեցին և դրա վրա գմբեթաձև խորանարդ ու աստվածակերտ, զարմանալի ամպեղեն շինվածք տեսա»^[1]։

Հայաստանում պահպանված հնագույն գմբեթը Տեկորի Ս.Սարգիս վկայարանինն է (478–490)^[1]:

Հայկական գմբեթաշինությունն ունեցել է երկու զուգահեռ ուղղություն. մի կողմից՝ բազիլիկ եկեղեցիների գմբեթավորում, մյուս կողմից՝ կենտրոնագմբեթ կառույցների զարգացում։

Remove ads

Նկարագրություն

Հայկական գմբեթները կառուցվել են թմբուկներով, որոնք վաղ միջնադարում բազմանիստ էին (խորանարդաձև, վեցանիստ, մեծ մասամբ՝ ութանիստ, սակավ՝ 12- և 16-նիստանի), կղմինդրե սաղավարտաձև կամ քարե բրգաձև ծածկով, իսկ 10-րդ դարից՝ նաև գլանաձև, հովանոցաձև կամ կոնաձև վեղարով։ Հայաստանում կիրառվել է նաև կլոր հիմքի վրա առանց թմբուկի կիսագնդաձև գմբեթ (Բարձրյալ խաչ, 5–7-րդ դարեր)։ Սկզբնապես գմբեթատակ քառակուսուց անցումը թմբուկին կատարվել է տրոմպների միջոցով, իսկ 6-րդ դարի վերջից՝ նաև առագաստներով (Ավանի կաթողիկոսության Սուրբ Հովհաննես եկեղեցի)։ 7-րդ դարից հայկական ճարտարապետությունը, բացառապես գմբեթավոր դառնալով, ստեղծել է քառախորան կենտրոնագմբեթ եկեղեցիների մի շարք տիպեր, որոնք նորույթ էին քրիստոնեական ճարտարապետության մեջ^[1]։

Remove ads

Պատմություն

Նկարագրություն

Ծանոթագրություններ

Գրականություն

Wikiwand - on