Ընկալիչներ

Ընկալիչներ (ռեցեպտորներ), կենդանի օրգանիզմի հատուկ մասնագիտացված զգայական գոյացություններ, որոնք ընկալում են տարբեր բնույթի գրգիռներն ու վերածում դրանք նյարդային ազդակի։

Ընկալիչների տարբեր տեսակներ

Գրգիռների ընկալումը կատարվում է բջջի թաղանթի ձգման (մկանների պրոպրիոցեպտորներ), մեխանիկական ալիքների ազդեցության (ձայնային ընկալիչներ), ճնշման և լարվածության փոփոխման (ճնշաընկալիչներ), քիմիական աստիճանականության (քեմոընկալիչներ) և այլ փոփոխությունների միջոցով։

Ազդակների վերափոխումն ընկալիչներում

Տարբերում են ընկալչական և գեներատորային պոտենցիալներ։ Եթե ընկալչական հատվածը զգացող նեյրոնի մի մասն է (դենդրիտի ազատ կամ պատիճավորված վերջույթ), ապա այդ դեպքում ընկալչական և գեներատորային պոտենցիալներն իրար համարժեք են։ Եթե ընկալիչն առանձին է զգացող նեյրոնից, ապա այդ դեպքում ընկալչական և գեներատորային պոտենցիալները տարբերվում են իրարից։

Շփման ընկալիչ

Ազատ նյարդային վերջույթ

Գրգռման դեպքում ընկալչում առաջանում է ընկալչական պոտենցիալ, այն հարուցում է միջնորդանյութի արտազատում, ինչն էլ իր հերթին, ազդելով զգացող նեյրոնի վրա, վերջինիս հետսինապսային թաղանթում առաջացնում է գեներատորային պոտենցիալ։ Գեներատորային պոտենցիալի բավարար արժեքի դեպքում զգացող նեյրոնում առաջանում է գործողության պոտենցիալ։

Ընկալչական պոտենցիալը տեղային պոտենցիալ է, ունի աստիճանական բնույթ ունի, և դրա տատանասահմանը կախված է ազդակի ուժգնությունից։ Գեներատորային պոտենցիալը կարող է լինել ինչպես ապաբևեռացնող (օրինակ` համի, հավասարակշռության ընկալիչներում), այնպես էլ գերբևեռացնող (օրինակ` տեսողական ընկալիչներում)։ Գրգռիչների երկարատև ազդեցության դեպքում որոշ տեսակի ընկալիչներում կարող է առաջանալ հարմարում (ադապտացիա), որի դեպքում ընկալչի կողմից ազդակների առաջացման և հաղորդման ընդունակությունը փոխվում է^[1]։ Ցավային ընկալիչներն ու պրոպրիոցեպտորները համարվում են քիչ հարմարվող կամ չհարմարվող ընկալիչներ։

Ընկալիչների տեսակները

• Ըստ տեղադրության ընկալիչները լինում են.
  • Արտաքին ընկալիչներ (էքստերոռեցեպտորներ)՝ տեղադրված են մաշկում և ընկալում են արտաքին միջավայրի տարբեր բնույթի գրգիռները (տեսողական, լսողական, անդաստակային, հոտառական, համի, շոշափելիքի)։
  • Ներքին ընկալիչներ (ընդերաընկալիչներ, ինտերոռեցեպտորներ)՝ տեղադրված են ներքին օրգաններում և անոթների պատերում, զգայուն են մեխանիկական ու քիմիական գրգռիչների, ինչպես նաև օսմոսային ճնշման փոփոխման և ցավային ազդակների նկատմամբ։ Սրանց գործունեությամբ է պայմանավորված ներքին օրգանների աշխատանքի կարգավորումն ու հոմեոստազի պահպանումը։
  • Հոդամկանային սեփական ընկալիչներ (պրոպրիոռեցեպտորներ)՝ գտնվում են մկաններում, ջլերում, հոդերում, վերնոսկրում և ընկալում են ճնշումը, թրթռոցը, կշռի փոփոխությունը, մկանների կծկման և թուլացման աստիճանը, մարմնի տարբեր մասերի դիրքը տարածության մեջ։
• Ըստ ազդանշանի ընկալման բնույթի ընկալիչները լինում են.
  • Հպումային՝ երբ գրգռիչը պարտադիր պետք է հպվի ընկալչին (ցավ, համ)։
  • Հեռազգաց (դիստանտ)՝ երբ գրգռիչն անմիջապես չի հպվում ընկալչին (լսողություն, տեսողություն)։
• Ըստ ընդունած գրգռիչների բնույթի ընկալիչները լինում են.
  • Մեխանաընկալիչներ, որոնք ընկալում են գրգռիչի մեխանիկական էներգիան։ Սրանք են շփման, հպման, ձգման, թրթռոցի և ճնշման ընկալիչները^[2][3]։
  • Ջերմաընկալիչներ, որոնք ընկալում են ջերմային գրգիռը և տեղադրված են մաշկում և ներքին օրգաններում։ Ջերմաընկալիչները լինում են տաքազգաց և սառնազգաց։
  • Քիմիաընկալիչներ, որոնք զգայուն են քիմիական գրգռիչների նկատմամբ։ Այս խմբին են պատկանում համի, հոտառական, անոթային և հյուսվածքային բազմաթիվ ընկալիչներ։
  • Ձայնաընկալիչներ, որոնք ընկալում են ձայնային ալիքները։
  • Լուսաընկալիչներ, որոնք ընկալում են լուսային էներգիան։
  • Ցավազգաց ընկալիչներ (նոցիցեպտորներ), որոնք ընդունում են ցավային գրգիռները։
• Ըստ կառուցվածքային առանձնահատկությունների ընկալիչները լինում են.
  • Առաջնազգայական՝ որոնք ձևավորվում են զգայական նյարդի թելերից և գրգռիչն անմիջապես ազդում է սրանց վրա (հոտառական, շոշափական, ջերմազգաց, հոդամկանային)։ Առաջնազգայական ընկալիչները երկու տեսակի են։ Սրանց մի մասը ներկայացված է ազատ նյարդային վերջույթներով (օրինակ` ցավային և ջերմային ընկալիչները), իսկ մյուսների նյարդային վերջույթները շրջապատված են շարակցահյուսվածքային պատիճով (օրինակ` խորքային ճնշաընկալիչները, մկանային իլիկները, Գոլջիի ջլային ընկալիչները)։
  • Երկրորդազգայական՝ որի դեպքում զգացող նյարդաթելերը գրգռվում են ոչ թե անմիջականորեն, այլ մասնագիտացված ընկալչական բջիջների միջոցով, որի վրա ազդում է գրգռիչը (համի, տեսողական, լսողական, անդաստակային ապարատի)։
• Ըստ ընկալվող գրգռիչների քանակի, տարբերում են.
  • Միաբնույթ (մոնոմոդալ) ընկալիչներ, որոնք հիմնականում զգայուն են մեկ տեսակի գրգռիչի նկատմամբ (տեսողական, լսողական, համի)։
  • Բազմաբնույթ (պոլիմոդալ) ընկալիչներ, որոնք զգայուն են մի քանի տեսակի գրգռիչների նկատմամբ (օրինակ՝ ցավի, ջերմության, շփման նկատմամբ)։