Հունարեն

Հունարեն (ինքնանուն՝ Ἑλληνικά էլլինիկա), հնդեվրոպական լեզվաընտանիքի անհատական խմբի լեզու։ Հունարեն խոսում են աշխարհում 15 միլիոն մարդ։ Հունարենը պաշտոնական լեզու է Հունաստանում, Կիպրոսում։ Ըստ աշխարհի լեզուների դասակարգման՝ հունարենը 74-րդն է։

Հունարեն Ελληνικά
Տեսակ	բնական լեզու և կենդանի լեզու
Ենթադաս	Հելլենական լեզուներ և հարավեվրոպական լեզուներ
Երկրներ	Հունաստան  Կիպրոս  Հայաստան  Ալբանիա  ԱՄՆ  Իտալիա
Պաշտոնական կարգավիճակ	Հունաստան  Կիպրոս
Խոսողների քանակ	13 100 000 մարդ (2019)[1]
Վերահսկող կազմակերպություն	Հունարեն լեզվի կենտրոն
Լեզվակիրների թիվը	16.000.000
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ	անվտանգ
Դասակարգում	Հնդեվրոպական ընտանիք
Գրերի համակարգ	Հունական այբուբեն
IETF	grk
ԳՕՍՏ 7.75–97	157
ISO 639-5	grk
Greek language Վիքիպահեստում

Պատմություն

Հունարենի զարգացման պատմությունը բաժանվում է երեք շրջանի^[2]։

• հին հունարեն (XIV դ. մ. թ. ա. — մ. թ. IV դ.),
  • արխաիկ շրջան (մ. թ. ա. XIV - VIII դդ.),
  • դասական շրջան (մ. թ. ա. VIII - IV դդ.),
  • հելլենիստական շրջան (մ. թ. ա. IV - I դդ.)
  • ուշ հունարենի փուլ (մ. թ. I—IV դդ.),
• բյուզանդերեն (միջին հունարեն, V—XV դդ.), հույների ու Բյուզանդիայի ժողովրդի լեզուն։ Գիտնականներից ոմանք չեն ընդունում այդ տերմինը՝ պատճառաբանելով, որ այդ ժամանակ լեզուն միաբնույթ չի եղել։ Նրանք կարծում են, որ այդ շրջանում միասին գոյություն են ունեցել հին հունարենն ու վաղ նոր հունարենը։
• նոր հունարեն (XV դարից մինչ մեր օրերը), Բյուզանդիայում, Օսմանյան Թուրքիայում ապրած հույների լեզուն, ինչպես նաև ժամանակակից Հունաստանի ու Կիպրոսի Հանրապետությունների պաշտոնական, խոսակցական ու գրական լեզուն։ Նոր հունարենը ձևովորվել է XVIII—XIX դարերում հյուսիսային բարբառների հիման վրա։ Նոր հունարենն ընդգրկված է, այսպես կոչված, Լեզուների Բալկանյան միության մեջ^[3]։

Հին հունարենը բաժանված էր բազմաթիվ բարբառների։ Ընդունված է առանձնացնել բարբառների չորս խումբ՝ արևելյան (իոնյան, ատտիկյան բարբառներ), արևմտյան (դորիական), արկդոկիպրոսյան (հարավախեյյան) և էոլյան (հյուսիսախեյյան)։ Ատտիկյան բարբառի հիման վրա էլ հետագայում (Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներից հետո) ձևավորվել է համահունական լեզուն՝ այսպես կոչված կոյնեն (κοινή), որ դարձավ պաշտոնական ու խոսակցական լեզու Միջերկրական ծովի արևելյան ափին ձգվող հսկայական տարածքներում։ Կոյնեից են առաջացել ժամանակակից հունարենի գրեթե բոլոր բարբառները։ Բացառություն է կազմում մեկուսացած ցակոնյան բարբառը կամ լեզուն (հուն.՝ τσακωνικά), որ ավանդաբար առաջացած է համարվում դորիական բարբառից^[3]։

Հին հունարենի քերականական կառուցվածքը բավական բարդ էր. գոյականն ուներ հոլովման երեք տիպ, հինգ հոլով, բայն ուներ խոնարհման մի քանի տիպ, բազմաթիվ էին դերանուններն, նախդիրներն ու մասնիկները։

XIX-XX դարերում Հունաստանում գոյություն ուներ լեզվի երկու տարբերակ՝ կաֆարևուսա (καθαρεύουσα), որ բխում էր հունական գրականության ավանդույթներից և հետևում էր գրի հին հունական նորմերին, բայց ժամանակակից արտասանությամբ, և XIX դարում առաջացած դիմոտիկան (δημοτική)։ 1976 թվականից Հունաստանի պաշտոնական լեզուն դիմոտիկան է (կաֆարևուսայի որոշ տարրերով)^[3]։

Մինչ 1982 թվականը գրության մեջ օգտոգործվում էր դիակրիտիկ նշանների հարուստ համակարգ, սակայն բանավոր խոսքում այդ նշաններով արտահայտվող տարբերություններն այլևս չէին նկատվում, ուստի 1982 թվականից պաշտոնապես գործածվում է միաբնույթ համակարգ։

Քերականական համակարգ

Գոյական անուն

Գոյականն ունի քերականական երեք սեռ (արական, իգական, չեզոք), երկու թիվ (եզակի, հոգնակի)։ Հոլովները չորսն են՝ ուղղական, սեռական-տրական, հայցական, կոչական։ Ինչպես Բալկանյան տարածաշրջանի շատ լեզուներում, այնպես էլ նոր հունարենում սեռականի ու տրականի իմաստները խառնվել են (արտահայտվում է հին սեռականի ձևով)։ Այսինքն՝ հին հունարենի տրականի փոխարեն գործածվում է սեռական հոլովաձևը կամ հայցական հոլովաձևը σε նախդրի հետ։

Գոյականների հոլովման օրինակներ՝

Արական սեռ.

Եզակի թիվ
Ուղղական	ο πατέρας	ο μαθητής	ο ώμος
Սեռական	του πατέρα	του μαθητή	του ώμου
Հայցական	τον πατέρα	τον μαθητή	τον ώμο
Կոչական	πατέρα!	μαθητή/-ά!	ώμε!
Հոգնակի թիվ
Ուղղական	οι πατέρες	οι μαθητές	οι ώμοι
Սեռական	των πατέρων	των μαθητών	των ώμων
Հայցական	τους πατέρες	τους μαθητές	τους ώμους
Կոչական	πατέρες!	μαθητές!	ώμοι!

Իգական սեռ.

Եզակի թիվ
Ուղղական	η ώρα	η κόρη	η οδός
Սեռական	της ώρας	της κόρης	της οδού
Հայցական	την ώρα	την κόρη	την οδό
Կոչական	ώρα!	κόρη!	οδό!
Հոգնակի թիվ
Ուղղական	οι ώρες	οι κόρες	οι οδοί
Սեռական	των ωρών	των κορών	των οδών
Հայցական	τις ώρες	τις κόρες	τους οδούς
Կոչական	ώρες!	κόρες!	οδοί!

Չեզոք սեռ.

Եզակի թիվ
Ուղղական, Հայցական	το ρούχο	το παιδί	το σώμα
Սեռական	του ρούχου	του παιδιού	του σώματος
Կոչական	ρούχο!	παιδί!	σώμα!
Հոգնակի թիվ
Ուղղական, Հայցական	τα ρούχα	τα παιδιά	τα σώματα
Սեռական	των ρούχων	των παιδιών	των σωμάτων
Կոչական	ρούχα!	παιδιά!	σώματα!

Ժամանակակից հունարենում սեռական հոլովաձևը, ինչպես նշվեց վերևում, կատարում է ինչպես սեռականի, այնպես էլ տրականի գործառույթ։ Օրինակ՝ ես գիրքը տալիս եմ աղջկան արտահայտությունը հունարեն կլինի՝ δίνω το βιβλίο της κοπέλας (←'η κοπέλα ), թեև ավելի տարածված է այս դեպքում գործածել σε նախդիրն ու հայցական հոլովը δίνω το βιβλίο στην κοπέλα (στην = σε + την )։

Հայ-հունական լեզվական առնչություններ

Հայ-հունական լեզվական առնչությունները սկսվել են հայերենի նախագրային շրջանից (մ.թ.ա. VI-IV դդ.), դրանք ավելի խորացել են Ալեքսանդր Մակեդոնացու արշավանքներով, այնուհետև հունական մշակութային և կրոնադավանաբանական ազդեցությամբ։ Հայաստանում թողարկվել են դրամներ հունարեն մակագրություններով։ Հայաստանում հունարենից փոխառյալ բառերը բավական շատ են. դրանց մեջ կան անձնանուններ՝ Աթանաս, Անդրեաս, Անտոն, Բարսեղ, Գեորգ, Գրիգոր, Հեղինե, Ղազար, Ղևոնդ, Պետրոս և այլն, և հայերենի բառապաշարի տարբեր շերտերին վերաբերող բառեր՝ ադամանդ, արգասիք, բեմ, զմուռս, կամար, կարկին, մետաքս, պալատ, սպունգ, ստամոքս և այլն։ Հունարենից փոխառությունների թիվը հայերենում ավելի է մեծացել, երբ հայերը սկսել են հունարենից թարգմանել գիտության այլևայլ բնագավառներին վերաբերող երկեր, որով և սկիզբ է դրվել հունաբան հայերենին։ Հունարենից փոխառյալ շատ բառեր և քերականական մասնիկներ գործածական են ժամանակակից հայերենում։

Աղբյուր

• Հայկական համառոտ հանրագիտարան. Հատոր 4, 2003

Տես նաև

• Հին հունարեն

Գրականություն

• Allen, W. Sidney (1968). Vox Graeca – A Guide to the Pronunciation of Classical Greek. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-20626-6.
• Crosby, Henry Lamar; Schaeffer, John Nevin (1928). An Introduction to Greek. Boston and New York: Allyn and Bacon, Inc.
• Dionysius of Thrace. Τέχνη Γραμματική [Art of Grammar] (Greek).{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) Կաղապար:Circa 100 BC
• Holton, David; Mackridge, Peter; Philippaki-Warburton, Irene (1997). Greek: A Comprehensive Grammar of the Modern Language. London and New York: Routledge. ISBN 978-0-415-10002-1.
• Horrocks, Geoffrey (1997). Greek: A History of the Language and Its Speakers. London and New York: Longman Linguistics Library (Addison Wesley Longman Limited). ISBN 978-0-582-30709-4.
• Krill, Richard M. (1990). Greek and Latin in English Today. Wauconda, IL: Bolchazy-Carducci Publishers. ISBN 978-0-86516-241-9.
• Mallory, James P. (1997). «Greek Language». In Mallory, James P.; Adams, Douglas Q. (eds.). Encyclopedia of Indo-European Culture. Chicago, IL: Fitzroy Dearborn Publishers. էջեր 240–246.
• Newton, Brian (1972). The Generative Interpretation of Dialect: A Study of Modern Greek Phonology. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-08497-0.
• Sihler, Andrew L. (1995). New Comparative Grammar of Greek and Latin. New York: Oxford University Press. ISBN 978-0-19-508345-3.
• Smyth, Herbert Weir; Messing, Gordon (1956) [1920]. Greek Grammar. Cambridge: Harvard University Press. ISBN 978-0-674-36250-5.