Մարքսիզմ

Մարքսիզմ, Կառլ Մարքսի և Ֆրիդրիխ Էնգելսի հիմնադրած փիլիսոփայական, տնտեսագիտական և քաղաքական ուսմունք^[1], որին քաղաքական զանազան կուսակցություններ ու շարժումներ տարբեր մեկնաբանություններ են տվել։

Կառլ Մարքս, Մարքսիզմի հիմնադիրներից մեկը։

Ընդհանուր բնութագիր

Ձևավորված ավանդույթի համաձայն՝ համարվում է^[2], որ Մարքսի տեսության մեջ կարևորագույն նշանակություն ունեն հետևյալ երեք դրույթները.

• հավելյալ արժեքի տեսությունը (կապիտալիզմի քաղաքատնտեսությունը),
• պատմության մատերիալիստական ըմբռնումը (պատմական մատերիալիզմը),
• պրոլետարիատի դիկտատուրայի մասին ուսմունքը (տես նաև գիտական կոմունիզմ)^[3].

Որոշ ուսումնասիրողներ գտնում են, որ Մարքսի տեսության կենտրոնական կետը, որ առ այսօր պահպանել է իր արդիականությունը ու հրատապությունը^[4][5], այն հիմնադրույթն է, ըստ որի՝ մարդն օտարվել է իր աշխատանքի արդյունքներից և փաստացի դարձել արտադրական գործընթացի մի ինչ-որ պտուտակ՝ կապիտալիստական հասարակության մեջ։ Օտարվածությունը հանդես է գալիս որպես հասարակական հարաբերությունների, մարդուն օտար, խորթ հասարակական կառուցվածքի ձև, կառուցվածք, որ իշխում է նրան, զրկում է ստեղծագործաբար ինքնադրսևորվելու հնարավորությունից և քայքայում, ավերում է նրա ողջ էությունը։ Մարքսը իր «Տնտեսագիտական-փիլիսոփայական ձեռագրեր» գրքում 1844 թվականին օտարվածության հիմնախնդիրը դնում է կապիտալիստական հասարակության՝ իր իրականացրած վերլուծության կենտրոնում։

Դասակարգային պայքարը, պրոլետարիատի դիկտատուրան, դասակարգերի ու պետության վախճանը և կոմունիստական հասարակարգի կառուցումը Մարքսը համարում էր միևնույն շղթայի փոխկապակցված օղակներ, օտարվածության հաղթահարման պատմական գործընթացի հետևողական փուլեր, սեփական էության օտարացումից ձերբազատվելու և մարդու կողմից իր էությունը վերստանալու ձևեր՝ հասարակական հարաբերությունների վերափոխման, թելադրանքի և անհատին ճնշելու ցանկացած ձևից զերծ հասարակության ստեղծման, համակողմանիորեն զարգացած անհատի ձևավորման միջոցով^[4]։

Զարգացման ընթացքում մարքսիզմը ունեցել է մտածողության, հասարակական մտքի զանազան ճյուղավորումներ ու դպրոցներ, և ներկայումս չկա եզակի ու որոշակի մարքսիստական տեսություն^[6]։ Մարքսիստական տարբեր դպրոցներ շեշտը դնում են դասական մարքսիզմի հայեցակետերի վրա՝ մերժելով կամ նորացնելով մյուս հայեցակետերը, կան և այնպիսիները, որոնք փորձում են համատեղել մարքսիստական ու ոչ մարքսիստական հիմնադրույթները, որն ի վերջո հանգեցնում է հակասական եզրակացությունների^[7]։ Սակայն վերջին ժամանաներս նրանց շրջանում շարժում է նկատվում՝ ճանաչելու, որ պատմական մատերիալիզմն ու դիալեկտիկական մատերիալիզմը մնում են մարքսիստական բոլոր փիլիսոփայական դպրոցների հիմնադրույթները^[8], որի արդյունքում կարող է համաձայնություն կայանալ տարբեր դպրոցների միջև։

Մարքսիզմը խոր ու ազդու ներգործություն է ունեցել կրթության, գիտությունների, արվեստների վրա, տարածվել այնպիսի բնագավառներում, ինչպես՝ հնագիտությունը, մարդաբանությունը^[9],ժուռնալիստիկան^[10], քաղաքագիտությունը, թատրոնը, պատմագիտությունը, հասարակագիտությունը, արվեստաբանությունն ու արվեստի պատմությունը, մշակութաբանությունը, տնտեսագիտությունը, բարոյագիտությունը, քրեագիտությունը, աշխարհագրությունը, գրականագիտությունն ու քննադատությունը, գեղագիտությունը, կինոգիտությունը, հոգեբանությունը, փիլիսոփայությունը^[11]։

Մարքսիզմ եզրույթը գործածության մեջ է դրել իրեն ավանդական (օրթոդոքս) մարքսիստ համարող Կառլ Կաուցկին՝ Մարքսի օրթոդոքս և ռևիզիոնիստ հետևորդների միջև ծագած բանավեճի ժամանակ^[12]։ Կաուցկու ռևիզիոնիստ հակառակորդը՝ Էդուարդ Բեռնշտայնը նույնպես հետագայում անցել է այդ եզրույթի գործածմանը^[12]։ Էնգելսը չի ընդդիմացել, որ Մարքսիզմ եզրույթը կիրառեն Մարքսի ու իր տեսակետները բնորոշելու համար^[13]։ Նա, սակայն, հայտարարել է, որ եզրույթը չարաշահվում է նրանց կողմից, ովքեր իրենց համարում են Մարքսի իսկական հետևորդներ՝ հակադրվելով ուրիշների, որոնց բնորոշել են իբրև լասսալականների կամ մեկ այլ կերպ^[13]։ 1882 թվականին Էնգելսը հայտարարել է, որ Մարքսը ժամանակին քննադատել է ինքն իրեն մարքսիստ հռչակած Պոլ Լաֆարգին, ասելով, որ եթե վերջինիս տեսակետները մարքսիստական են համարվում, ապա մի բան հստակ է, որ այդ դեպքում ինքը՝ Մարքսը մարքսիստ չէ^[13]։

Մարքսիզմի պատմություն

Ուսումնասիրողները Մարքսի ստեղծագործական կյանքում առանձնացնում են երկու փուլ.

• Վաղ շրջանի Մարքս, երբ նրա ուշադրության կենտրոնում օտարականացման հիմնախնդիրն էր և դրա հաղթահարման ճանապարհները հեղափոխական պրակտիկայի ընթացքում։ Օտարացումից ազատ հասարակությունը Մարքսը անվանում է կոմունիզմ։
• Ուշ շրջանի Մարքս. ուշադրության կենտրոնում էր համաշխարհային պատմության տնտեսական մեխանիզմների՝«բազիսի» բացահայտումը, որոնց վրա կառուցվում է հասարակության հոգևոր կյանքը («գաղափարախոսությունը»)։ Մարդը ընկալվում է որպես արտադրական գործունեության արդյունք և որպես հասարակական հարաբերությունների հանրագումար։

Գրականություն

• Марксизм / Г. Д. Гловели // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Маркс К., Энгельс Ф. Собрание сочинений. Изд. 2. — М.: Издательство политической литературы, 1955—1981 (pdf)
• Андерсон П. «Размышления о западном марксизме» (монография) — М.: Интер-Версо, 1991. — 271 с. ISBN 5-85217-009-7
  • «На путях исторического материализма»
• Багатурия Г. А. Размышления марксоведа. — Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры, 2013. — 52 с. — ISBN 978-5-906233-11-0
• Блауг М. Экономическая теория марксизма // Экономическая мысль в ретроспективе = Economic Theory in Retrospect. — М.: Дело, 1994. — С. 207-274. — XVII, 627 с. — ISBN 5-86461-151-4
• Герен Д. Анархизм и марксизм (лекция, прочитанная Гереном в Нью-Йорке в 1973 году)
• Гофман А. Б. Семь лекций по истории социологии: Учебное пособие для вузов. — 5-е изд. — М.: Книжный дом «Университет», 2001. — 216 с., ил. ISBN 5-8013-0137-2
• Кагарлицкий Б. Ю. Марксизм: не рекомендовано для обучения — М.: Алгоритм, Эксмо. — ISBN 5-699-13846-3 (Философский бестселлер)
• Каутский К. Экономическое учение Карла Маркса Արխիվացված 2022-03-27 Wayback Machine 1886
• Каутский К. К критике теории и практики марксизма («Антибернштейн») 1899 (djvu)
• Корш К. «Марксизм и философия» (1923)
• Ленин В. И. Три источника и три составных части марксизма // Ленин В. И. ПСС, т.23
• Ленин В. И. Карл Маркс (Краткий биографический очерк с изложением марксизма). ПСС, т.26. — с. 43-81.
• Месарош И. По ту сторону капитала: к теории переходного периода
• Ойзерман Т. И. Избранные труды. В 5 т. / Институт философии РАН. — М.: Наука, 2014.
  • Том 1: Возникновение марксизма. — 592 с.
  • Том 2: Марксизм и утопизм. — 480 с.
  • Том 3: Оправдание ревизионизма. — 750 с.
• Розенберг Д. И. Комментарии к «Капиталу» Маркса.
• Рюбель М. Маркс против марксизма Արխիվացված 2015-02-21 Wayback Machine. — М.: НПЦ «Праксис», 2006. — ISBN 5-901606-08-6
• Семёнов Ю. И. «Марксизм и псевдомарксизм» // Семёнов Ю. И. «Россия: что с ней случилось в XX веке». — М.: Российский этнограф. Вып.20., 1993. (Дополнено по: Семёнов Ю. И. Великая октябрьская рабоче-крестьянская Революция 1917 г. и возникновение неополитаризма в СССР (Россия: что с ней случилось в XX веке) // Политарный (азиатский) способ производства: сущность и место в истории человечества и России. М., 2008. С. 149—235. Все дополнения даны в примечаниях в квадратных скобках).
• Семёнов Ю. И. Философия истории. (Общая теория, основные проблемы, идеи и концепции от древности до наших дней). — М.: Современные тетради, 2003. ISBN 5-88289-208-2
• Фромм Э. «Марксова концепция человека» // Фромм Э. Душа человека. — М.: «Республика», 1992. — с. 375—414.
• S. D. Shenfield. VLADISLAV BUGERA: PORTRAIT OF A POST-MARXIST THINKER
• Standing., Guy, The Precariat: The New Dangereous Class, London, 2011.
• Elster J. Making Sense of Marx^[en]. — Cambridge, 1985.
• Wolff, Jonathan. Karl Marx // The Stanford Encyclopedia of Philosophy / Edward N. Zalta (ed.),. — (Summer 2011 edition). — 2011.

Քննադատություն

• Бакунин М. А. Государственность и анархия // Философия. Социология. Политика. — М.: Правда, 1989.
• Бём-Баверк, Ойген фон. Критика теории Маркса. — Челябинск.: Социум, 2002. — 283 с. — 1000 экз. — ISBN 5-901901-08-8
• Бубнов В. А. «Антимарксизм». — СПб., 2000 г. Կաղապար:ISBN с опечаткой ЛР N 064064 от 5 мая 95 года
• Людвиг фон Мизес. Социализм. Экономический и социологический анализ. Արխիվացված 2009-01-23 Wayback Machine — М.: «Catallaxy», 1994, — С. 416. — ISBN 5-86366-022-8 (русск.).
• Поппер К. Открытое общество и его враги. Т. 1—2. — М., 1992.
• Поппер К. Нищета историзма. — М., 1993.
• Рассел Б. Практика и теория большевизма / [Авт. послесл. В. С. Марков; АН СССР, Науч. совет «История революций и социал. движений»]. — М.: Наука, 1991.
• Хайек Ф. А. фон. Дорога к рабству. Արխիվացված 2009-02-26 Wayback Machine: Пер. с англ. М. Б. Гнедовского / Предисл. Н. Я. Петракова. — М.: «Экономика», 1992. — 176 с. ISBN 5-282-01501-3
• Хайек Ф. А. Пагубная самонадеянность. Ошибки социализма. Արխիվացված 2009-02-07 Wayback Machine — М.: Новости, 1992. — ISBN 5-7020-0445-0.
• Черкезов В. Н. Предтечи Интернационала. Доктрины марксизма. — Пб.-М.: Голос Труда, 1919
• Шафаревич И. Р. Социализм как явление мировой истории. — М.: Советский писатель, 1991. — ISBN 5-265-01-844-1