Չինական օրացույց

Չինական օրացույցը ներկայացված է երկու տեսակի օրացույցներով (գյուղատնտեսական) և արևա-լուսնային։ Նրանցից երկրորդը պատմականորեն հայտնի է երկու տարբերակով․ Սյա օրացույց («Սյա» դինաստիայի անունով, 夏), առավել հայտնի է Արևելյան Ասիայում, տարին սկսվում է գարնանը, և Չժուան օրացույց (չինարեն՝ 顓頊曆)՝ Ցին դինաստիայի նախահայր Չժուան Սյուի անունով, տարվա սկիզբը համարվում է աշունը։

Չինական օրացույց 2017թ-ի համար

Ժամանակակից Չինաստանում կիրառվում է նաև գրիգորյան օրացույցը, սակայն լուսնային օրացույցը, ինչպես նախկինում, այժմ էլ համատարած օգտագործվում է ավանդական տոների (Չինական նոր տարի) և այս կամ այն գյուղատնտեսական աշխատանքները սկսելու օրերը որոշելու համար։

«Գարնան տոնը» (Նոր տարի) լուսնային օրացույցում փոփոխական է և նշվում է ամեն տարի նորալուսնի առաջին օրը։ Սյա օրացույցը կիրառվում է մաթեմատիկական նպատակներով, օրինակ, ամուսնության կամ նոր հարաբերություններ սկսելու համար ամենաբարենպաստ օրվա որոշում և այլն։

Չինաստանում գրիգորյան օրացույցը կոչվում է «ստանդարտ» (公曆 gōnglì), «արևմտյան» (西曆 xīlì) կամ «արևային» (日曆 rìlì)։ Գրիգորյան օրացույցի ի հայտ գալով՝ այն նաև համարվեց նոր, իսկ լուսնային օրացույցը՝ հին։

Պատմություն

Շան դինաստիայի օրացույցի ժամանակաշրջան

Շան դինաստիայի ժամանակաշրջանի հնագույն արձանագրություններում (մ․թ․ա․ XVI—XI դարեր) տարին նկարագրվում է 12 լուսնային ամսով, որին ավելանում էր տեսական տասներեքերրորդը, երբեմն նաև տասնչորսերրորդը, որպեսզի խուսափեն իրական և օրացույցային տարվա շեղումից։ Արդեն այդ ժամանակ օգտագործվում էր հաշվարկման վաթսունական համակարգը։ Ավանդույթն ասում է, որ տարին սկսվում է ձմեռային արևադարձից հետո առաջին նորալուսնին։

Չժոու դինաստիայի օրացույցի ժամանակաշրջան

Չժոու դինաստիայի ժամանակաշրջանի հնագույն արձանագրությունները (մ․թ․ա XI—III դարեր) նախորդի օրինակով տարին ներկայացնում են 12 լուսնային ամսով, որտեղ կրկին ավելանում է տասներեքերրորդը։ Ամիսները հերթագայում են 29 և 30 օրերով, իսկ անհամապատասխանությունից խուսափելու համար երբեմն լրացուցիչ օր է ավելացվում ամսվա ավարտին։ Տարվա սկիզբը համարվում է ձմեռային արևադարձից առաջ նորալուսինը։

Ցին դինաստիայի օրացույց

Մեր թվարկությունից առաջ 221 թվականին, երբ Ցին Շի Հուանդի կայսրը միավորեց Չինաստանը, նա արեց օրացույցային բարեփոխումներ և մտցրեց մեկ ընդհանուր օրացույց։ Ցին դինաստիայի ժամանակ գործնականում մտցվեց 24 եղանակ, որոնք որոշվում էր խավարածրում արևի դիրքով, որն էլ հիմք հանդիսացավ գյուղատնտեսական օրացույցին։ Եղանակներն անմիջական կապ չունեն Լուսնի շարժի հետ։

Տարբերակներ

Արևելյան այլ օրացույցները կամ ամբողջությամբ նույնացվում են չինականին (կորեական), կամ շատ առումներով նման են չինական, սակայն ունեն որոշակի տարբերություն (վիետնամական՝ կենդանակերպի ցիպլում ճագարը փոխարինված է կատվով, տիբեթական՝ որոշակի փոփոխություն կենդանակերպի անուններում, ճապոնական՝ փոխված է հաշվարկման սկզբունքը)։

Չինական (չինա-ույղուրական) օրացույցի տարրերը մոնղոլների արշավանքների շնորհիվ հասան իսլամադավան աշխարհին։

Չինական գյուղատնտեսական օրացույց

Այս օրացույցը տարին բաժանում է 24 գյուղատնտեսական եղանակի, որոնք որոշվում են խավարածրում արևի դիրքով։ Եղանակների հերթափոխը կապ չունի լուսնի փուլերի հետ։

Խավարածրային կոորդինատային համակարգի երկայնություն	Թարգմանություն	Չինարեն անվանում[1]	Ճապոներեն անվանում	Կորեերեն անվանում	Վիետնամերեն անվանում	Մոտավոր օրը գրիգորյան օրացույցում[1]
315°	Գարնան սկիզբ	立春 լիչուն	立春 րիսսյուն	입춘 (立春) իմպչխուան	Lập xuân էեպ սյուան	Փետրվարի 4—5
330°	Անձրևաջուր	雨水 յույշույ	雨水 ուսույ	우수 (雨水) ուսու	Vũ thủy վու թխյուի	Փետրվարի 19—20
345°	Թրթուրների արթանանալու ժամանակ	驚蟄 (惊蛰) ցզինչժե	啓蟄 կեյտիցու	경칩 (驚蟄) կյոնչխիպ	Kinh trập կին չապ	Մարտի 5—6
0°	Գարնանային գիշերահավասար	春分 չունֆեն	春分 սյումբուն	춘분 (春分) չխունբուն	Xuân phân սյուան ֆան	Մարտի 20—21
15°	Պարզ և արևոտ	清明 ցինմին	清明 սեյմեյ	청명 (清明) չխյոնմյոն	Thanh minh տխան մին	Ապրիլի 4—5
30°	Հացի անձրև	穀雨 (谷雨) գույույ	穀雨 կոկու	곡우 (穀雨) կոգու	Cốc vũ կոկ վու	Ապրիլի 20—21
45°	Ամառվա սկիզբ	立夏 լիսյա	立夏 րիկկա	입하 (立夏) իմպխա	Lập hạ լապ խա	5—6 мая
60°	Պակաս առատություն	小滿 (小满) սյաօման	小満 սյո ման	소만 (小滿) սօման	Tiểu mãn սեու ման	Մայիսի 21—22
75°	Ցանքի հերկում	芒種 (芒种) մանչժուն	芒種 բո սյու	망종 (芒種) մանջոն	Mang chủng մանգ տյունգ	Հունիսի 5—6
90°	Ամառային արևադարձ	夏至 սյանչժի	夏至 գեսի	하지 (夏至) հաջի	Hạ chí հա տի	Հունիսի 21—22
105°	Թեթև տապ	小暑 սյաօշի	小暑 սյո սյո	소서 (小暑) սոսո	Tiểu thử տեու տհի	Հուլիսի 7—8
120°	Մեծ տապ	大暑 դաշու	大暑 տայսե	대서 (大暑) դեսո	Đại thử դաու տհի	Հուլիսի 23—24
135°	Աշնան սկիզբ	立秋 լիցյու	立秋 րիսսյու	입추 (立秋) իմպհչհու	Lập thu լապ տհու	7—8 августа
150°	Շոգի ավարտ	處暑 (处暑) չուշու	処暑 սյոսյո	처서 (處暑) չհոսո	Xử thử սի տհի	Օգոստոսի 23—24
165°	Սպիտակ ցող	白露 բաուլի	白露 հակուրո	백로 (白露) պեկհրո	Bạch lộ պատ լո	Սեպտեմբերի 7—8
180°	Աշնանային գիշերահավասար	秋分 սյուֆեն	秋分 սյու բուն	추분 (秋分) չհուպուն	Thu phân տհու ֆան	Սեպտեմբերի 23—24
195°	Սառը ցող	寒露 հանլու	寒露 կանրո	한로 (寒露) հալլո	Hàn lộ հան լո	Հոկտեմբերի 8—9
210°	Սառնամանիք	霜降 շուանցզյան	霜降 սո կո	상강 (霜降) սանգան	Sương giáng շիօնգ զյանգ	Հոկտեմբերի 23—24
225°	Ձմռան սկիզբ	立冬 լիդուն	立冬 րիտտո	입동 (立冬) իմպդոն	Lập đông լապ դոնգ	Հոկտեմբերի 7—8
240°	Թեթև ձյուն	小雪 սյաօսյուե	小雪 սյո սեցու	소설 (小雪) սոսոլ	Tiểu tuyết տեու տուետ	Նոյեմբերի 22—23
255°	Մեծ ձյուն	大雪 դասյուե	大雪 սայսեցու	대설 (大雪) դեսոլ	Đại tuyết դայ տուետ	Դեկտեմբերի 7—8
270°	Ձմեռային արևադարձ	冬至 դունչժի	冬至 տո ձի	동지 (冬至) տոնջի	Đông chí դոնգ տի	Դեկտեմբերի 21—22
285°	Թեթև ցուրտ	小寒 սյօհան	小寒 սյո կան	소한 (小寒) սոհան	Tiểu hàn տեու հան	Հունվարի 5—6
300°	Մեծ ցուրտ	大寒 դահան	大寒 դայկան	대한 (大寒) դեհան	Đại hàn դայ հան	Հունվարի 20—21

Չինական ցիկլային օրացույց

Չինական ցիկլային օրացույցը կիրառում է վաթսունական ցիկլը։ Հանդիսանում է 10 և 12 տարվա համակցված ցիկլ։ 10 և 12 թվի ամենափոքր ընդհանուր բազմապատիկը 60-ն է, ինչի հետևանքով օրացույցը կրկնվում է յուրաքանչյուր 60 տարին մեկ։

Վաթսունական համակարգ (干支)
Չինական օրացույցով տարվա սկիզբն ըստ գրիգորյան օրացույցի^[2][3]

Ցիկլում տարվա հիերոգլիֆը 2-րդ \ 1-ին			Երկնային փող										Չինական կենդանակերպ	օրվա ժամ
			ծառ 木 mù		կրակ 火 huŏ		հող 土 tŭ		մետաղ 金 jīn		ջուր 水 shuĭ
			甲 jiă	乙 yĭ	丙 bĭng	丁 dīng	戊 wù	己 jĭ	庚 gēng	辛 xīn	壬 rén	癸 guĭ
			1	2	3	4	5	6	7	8	9	10
Ե ր կ ր ա յ ի ն ճ յ ու ղ ե ր	子 zĭ	I	1 05.02.1924 02.02.1984		13 24.01.1936 19.02.1996		25 10.02.1948 07.02.2008		37 28.01.1960 25.01.2020		49 15.02.1972 11.02.2032		Առնետ 鼠 shŭ	23…1
	丑 chŏu	II		2 24.01.1925 20.02.1985		14 11.02.1937 07.02.1997		26 29.01.1949 26.01.2009		38 15.02.1961 12.02.2021		50 03.02.1973 31.01.2033	Ցուլ 牛 niú	1…3
	寅 yín	III	51 23.01.1974 19.02.2034		3 13.02.1926 09.02.1986		15 31.01.1938 28.01.1998		27 17.02.1950 14.02.2010		39 05.02.1962 01.02.2022		Վագր 虎 hŭ	3…5
	卯 măo	IV		52 11.02.1975 08.02.2035		4 02.02.1927 29.01.1987		16 19.02.1939 16.02.1999		28 06.02.1951 03.02.2011		40 25.01.1963 22.01.2023	Ճագար 兔 tù	5…7
	辰 chén	V	41 13.02.1964 10.02.2024		53 31.01.1976 28.01.2036		5 23.01.1928 17.02.1988		17 08.02.1940 05.02.2000		29 27.01.1952 23.01.2012		Վիշապ 龍 lóng	7…9
	巳 sì	VI		42 02.02.1965 29.01.2025		54 18.02.1977 15.02.2037		6 10.02.1929 06.02.1989		18 27.01.1941 24.01.2001		30 14.02.1953 10.02.2013	Օձ 蛇 shé	9…11
	午 wŭ	VII	31 03.02.1954 31.01.2014		43 21.01.1966 17.02.2026		55 07.02.1978 04.02.2038		7 30.01.1930 27.01.1990		19 15.02.1942 12.02.2002		Ձի 馬 mă	11…13
	未 wèi	VIII		32 24.01.1955 19.02.2015		44 09.02.1967 06.02.2027		56 28.01.1979 24.01.2039		8 17.02.1931 15.02.1991		20 05.02.1943 01.02.2003	Ոչխար 羊 yáng	13…15
	申 shēn	IX	21 25.01.1944 22.01.2004		33 12.02.1956 08.02.2016		45 30.01.1968 26.01.2028		57 16.02.1980 12.02.2040		9 06.02.1932 04.02.1992		Կապիկ 猴 hóu	15…17
	酉 yŏu	X		22 13.02.1945 09.02.2005		34 31.01.1957 28.01.2017		46 17.02.1969 13.02.2029		58 05.02.1981 01.02.2041		10 26.01.1933 23.01.1993	Աքլոր 鷄 jī	17…19
	戌 xū	XI	11 14.02.1934 10.02.1994		23 02.02.1946 29.01.2006		35 18.02.1958 16.02.2018		47 06.02.1970 03.02.2030		59 25.01.1982 22.01.2042		Շուն 狗 gŏu	19…21
	亥 hài	XII		12 04.02.1935 31.01.1995		24 22.01.1947 18.02.2007		36 08.02.1959 05.02.2019		48 27.01.1971 23.01.2031		60 13.02.1983 10.02.2043	Խոզ 猪 zhū	21…23
Համապատա- տասխան			փիրուզագույն, կանաչ		կարմիր		դեղին		սպիտակ		սև, կապույտ		—գույն
			Յուպիտեր		Մարս		Սատուրն		Վեներա		Մերկուրի		—մոլորակ
			գարուն		ամառ		ամառվա ավարտ		աշուն		ձմեռ		—տարվա եղանակ
			արևելք		հարավ		միջին		արևմուտք		հյուսիս		—հորիզոնի կողմ

Գրիգորյան օրացույցով ցիկլի համարի հաշվում

• Ժամանակակից եղանակ․^[4]

2006 年 − 3 = 60 × 33 + 23; 2006 ≈ 34-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի

• Ավանդական եղանակ․^[4]

2006 年 + 2397 = 60 × 73 + 23; 2006 ≈ 74-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի

• Հնագույն եղանակ․^[4]

2006 年 + 2697 = 60 × 78 + 23; 2006 ≈ 79-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի

• Եվս մեկ եղանակ․^[5]

2006 年 + 2637 = 60 × 77 + 23; 2006 ≈ 78-րդ ցիկլ, 23-րդ տարի

1888-2067թթ-ի պարզեցված աղյուսակ

	Ծառ (փիրուզագույն, կանաչ)	Կրակ (կարմիր)	Հող (դեղին)	Մետաղ (սպիտակ)	Ջուր (սև, կապույտ)
Առնետ	1924, 1984, 2044	1936, 1996, 2056	1888, 1948, 2008	1900, 1960, 2020	1912, 1972, 2032
Ցուլ	1925, 1985, 2045	1937, 1997, 2057	1889, 1949, 2009	1901, 1961, 2021	1913, 1973, 2033
Վագր	1914, 1974, 2034	1926, 1986, 2046	1938, 1998, 2058	1890, 1950, 2010	1902, 1962, 2022
Ճագար	1915, 1975, 2035	1927, 1987, 2047	1939, 1999, 2059	1891, 1951, 2011	1903, 1963, 2023
Վիշապ	1904, 1964, 2024	1916, 1976, 2036	1928, 1988, 2048	1940, 2000, 2060	1892, 1952, 2012
Օձ	1905, 1965, 2025	1917, 1977, 2037	1929, 1989, 2049	1941, 2001, 2061	1893, 1953, 2013
Ձի	1894, 1954, 2014	1906, 1966, 2026	1918, 1978, 2038	1930, 1990, 2050	1942, 2002, 2062
Ոչխար	1895, 1955, 2015	1907, 1967, 2027	1919, 1979, 2039	1931, 1991, 2051	1943, 2003, 2063
Կապիկ	1944, 2004, 2064	1896, 1956, 2016	1908, 1968, 2028	1920, 1980, 2040	1932, 1992, 2052
Աքլոր	1945, 2005, 2065	1897, 1957, 2017	1909, 1969, 2029	1921, 1981, 2041	1933, 1993, 2053
Շուն	1934, 1994, 2054	1946, 2006, 2066	1898, 1958, 2018	1910, 1970, 2030	1922, 1982, 2042
Խոզ	1935, 1995, 2055	1947, 2007, 2067	1899, 1959, 2019	1911, 1971, 2031	1923, 1983, 2043

Լուսնային օրացույցով տարվա ստույգ սկիզբ

(Ամսաթիվը գրված է Օր․Ամիս․Տարի ֆորմատով, տարեթվի առաջին երկու նիշը գրված չէ)^[3]

Տարեթվի առաջին երկու նիշը՝ 19

31.01.00	19.02.01	08.02.02	29.01.03	16.02.04	04.02.05	25.01.06	13.02.07	02.02.08	22.01.09
10.02.10	30.01.11	18.02.12	06.02.13	26.01.14	14.02.15	03.02.16	23.01.17	11.02.18	01.02.19
20.02.20	08.02.21	28.01.22	16.02.23	05.02.24	24.01.25	13.02.26	02.02.27	23.01.28	10.02.29
30.01.30	17.02.31	06.02.32	26.01.33	14.02.34	04.02.35	24.01.36	11.02.37	31.01.38	19.02.39
08.02.40	27.01.41	15.02.42	05.02.43	25.01.44	13.02.45	02.02.46	22.01.47	10.02.48	29.01.49
17.02.50	06.02.51	27.01.52	14.02.53	03.02.54	24.01.55	12.02.56	31.01.57	18.02.58	08.02.59
28.01.60	15.02.61	05.02.62	25.01.63	13.02.64	02.02.65	21.01.66	09.02.67	30.01.68	17.02.69
06.02.70	27.01.71	15.02.72	03.02.73	23.01.74	11.02.75	31.01.76	18.02.77	07.02.78	28.01.79
16.02.80	05.02.81	25.01.82	13.02.83	02.02.84	20.02.85	09.02.86	29.01.87	17.02.88	06.02.89
27.01.90	15.02.91	04.02.92	23.01.93	10.02.94	31.01.95	19.02.96	07.02.97	28.01.98	16.02.99

Տարեթվի առաջին երկու նիշը՝ 20

05.02.00	24.01.01	12.02.02	01.02.03	22.01.04	09.02.05	29.01.06	18.02.07	07.02.08	26.01.09
14.02.10	03.02.11	23.01.12	10.02.13	31.01.14	19.02.15	08.02.16	28.01.17	16.02.18	05.02.19
25.01.20	12.02.21	01.02.22	22.01.23	10.02.24	29.01.25	17.02.26	06.02.27	26.01.28	13.02.29
03.02.30	23.01.31	11.02.32	31.01.33	19.02.34	08.02.35	28.01.36	15.02.37	04.02.38	24.01.39
12.02.40	01.02.41	22.01.42	10.02.43	30.01.44	17.02.45	06.02.46	26.01.47	14.02.48	02.02.49
23.01.50	11.02.51	01.02.52	19.02.53	08.02.54	28.01.55	15.02.56	04.02.57	24.01.58	12.02.59
02.02.60	21.01.61	09.02.62	29.01.63	17.02.64	05.02.65	26.01.66	14.02.67	03.02.68	23.01.69
11.02.70	31.01.71	19.02.72	07.02.73	27.01.74	15.02.75	05.02.76	24.01.77	12.02.78	02.02.79
22.01.80	09.02.81	29.01.82	17.02.83	06.02.84	26.01.85	14.02.86	03.02.87	24.01.88	10.02.89
30.01.90	18.02.91	07.02.92	27.01.93	15.02.94	05.02.95	25.01.96	12.02.97	01.02.98	21.01.99