Օսմանյան կայսրության բնակչություն (1914)

Օսմանյան կայսրության բնակչություն, 1914 թվականի դրությամբ Օսմանյան կայսրության տարածքում բնակչության վիճակագրություն՝ կրոնական ու ազգային հիմքով։ Տվյալների հիմնական մասը ներկայացված է «1330 թվականի Օսմանյան կայսրության բնակչության վիճակագրություն» (թուրքերեն՝ Memalik-i Osmaniye'nin 1330 Senesi Nüfus Istatistiki) փաստաթղթում^[1]։ Այն կազմվել է 1919 թվականին՝ օգտագործելով Օսմանյան կայսրության վերջին՝ 1905-06 թվականների մարդահամարի թվերը և արտացոլելով ծնունդները և վերջին վեց տարում գրանցված մահերը։ Գրանցամատյանում նշվում է, որ ծնելիության և մահացության մակարդակը օգտագործվում է «քոչվորների» վրա, ինչպիսիք են քոչվոր նեստորականները^{[Ն 1]}: Մեկ այլ աղբյուր էր 1914 թվականի ընտրությունները Օսմանյան կայսրությունում։ Օսմանյան դատարանը դիտավորյալ բացառում է եկեղեցական ծնունդներն ու մահերը վիճակագրական թվերից։

Իսլամադավան, հույն և հայ բնակչությունը՝ ըստ պաշտոնական տվյալների

1914 թվականի մարդահամարով ցուցադրված էր Օսմանյան պետության տարածքը, վարչական բաժանումները և բնակչությունը առաջին համաշխարհային պատերազմի նախօրեին։ Բնակչությունը կազմում էր 18,520,015 մարդ, ինչը մարդահամարի համեմատ կազմում էր 1,131,454 աճ։ Տվյալները արտացոլում են եվրոպական տարածքի և բնակչության կորուստը 1912-1913 թվականների Բալկանյան պատերազմների պատճառով, քանի որ աճի ընդհանուր ցուցանիշը կկազմեր 3,496,068։

Ընդհանուր բնակչությունից 15.044.846-ը, գրանցված էր որպես մուսուլման, իրարից չառանձնացնելով արաբներին, քրդերին, թուրքերին ու մյուսներին։ Մինչդեռ քրիստոնյաների թվերը ներկայացված էին մանրամասնորեն^[3]։ Կոստանդնուպոլսի (Ստամբուլ) բնակչությունը փոքր-ինչ աճեց ՝ հասնելով 909.978-ի, չհաշված ֆրանկներին՝ 560434 մուսուլման, 205375 հույն ուղղափառ, 72963 հայ առաքելական, 52126 հրեաներ, 387 հույն կաթոլիկներ, 9918 հայ կաթոլիկներ, 1213 բողոքականներ և 2905 լատինացիներ։

Վիճակագրության օսմնայան տվյալներ

	Մուսուլմաններ	Հույն ուղղափառ	Հայ առաքելական	Հրեաներ	Հույն կաթոլիկ	Հայ կաթոլիկ	Բողոք.	Այլ	ընդհանուր
Բալկաններ
Ադրիանապոլսի վիլայեթ	360417	224459	19725	22515	21	48	115	3794	631094
Կոստանդնուպոլսի վիլայեթ	560434	205375	72962	52126	387	9918	1213	7563	909978
Չաթալջայի սանջակ	20048	36797	842	1480	-	-	-	589	59756
Փոքր Ասիա
Ադանայի վիլայեթ	341903	8537	50139	66	437	2511	5036	2394	411023
Անկարայի վիլայեթ	877285	20226	44507	1026	14	7069	2381	1309	953817
Այդինի վիլայեթ	1249067	299096	19395	35041	1	892	479	4771	1608742
Անթալյայի սանջակ	235762	12385	630	250	-	-	-	659	249686
Աֆյոն Կարահիսար	277659	632	7437	7	-	2	9	74	285820
Բիթլիսի վիլայեթ	309999	-	114704	-	-	2788	1640	8348	437479
Բոլուի սանջակ	399281	5146	2961	20	5	9	2	1224	408648
Դիարբեքիրի վիլայեթ	492101	1822	55890	2085	113	9960	7376	50478	619825
Էրզրումի վիլայեթ	673297	4859	125657	10	5	8720	2241	643	815432
Էսքեշեհիրի սանջակ	140578	2613	8276	728	-	316	215	-	152726
Իզմիթի սանջակ	226859	40048	55403	428	-	449	1937	29	325153
Իջիլի սանջակ	102034	2500	341	10	7	-	-	302	105194
Խարբերդի վիլայեթ	446379	971	76070	-	-	3751	8043	3013	538227
Կեսարիայի սանջակ	184292	26590	48659	-	-	1515	2018	-	263074
Մարաշի սանջակ	152645	11	27842	251	23	4480	6111	1192	192555
Մենթեշեի սանջակ	188916	19923	12	1615	-	-	-	408	210874
Նիղդեի սանջակ	227100	58312	4890	-	-	45	769	1	291117
Ջանիկի սանջակ	265950	98739	27058	27	-	261	1257	10	393302
Սեբաստիայի վիլայեթ	939735	75324	143406	344	-	3693	4575	2366	1169443
Վանի վիլայեթ	179380	1	67792	1383	-	-	-	10585	259141
Տրապիզոնի վիլայեթ	921128	161574	37549	8	-	1350	1338	-	1122947
Ուրֆայի սանջակ	149384	2	15161	-	865	1557	1652	2367	170988
Քալե Սուլթանիե	149903	8541	2474	3642	9	-	67	1179	165815
Քասթամոնուի վիլայեթ	737302	20958	8959	8	-	-	-	-	767227
Քարասի սանջակ	359804	97497	8544	362	-	109	51	6603	472970
Քյոթահիայի սանջակ	303348	8755	3910	-	-	638	-	243	316894
Քոնիայի վիլայեթ	750712	25071	12971	4	79	-	254	217	789308
Լևանտ
Բեյրութի վիլայեթ	648314	87244	1188	15052	24210	277	3823	44765	824873
Դեյր-էլ-Զորիի Սանջակ	65770	18	67	2	27	215	1	194	66294
Երուսաղեմի մութասարիֆություն	266044	26035	1310	21259	1086	-	1733	10701	328168
Հալեպի վիլայեթ	576320	13772	35104	12193	8182	5739	8643	7837	667790
Սիրիայի վիլայեթ	791582	60978	413	10140	27662	247	1873	25514	918409
Ընդհանուր	15044846	1729738	1161169	187073	62468	67838	65844	201039	18520016

Այս ցուցակում չեն նշված այն ազգային ու կրոնական փոքրամասնությունները, որոնք ներկայացված չեն եղել ըստ վիլայեթների, այլ մեկ՝ ընդհանուր թվով։ Նրանք են՝

• Ասորի ուղղափառներ 54750
• Սամարացիներ 47406
• Լատիններ 24845
• Հակոբիկյաններ 13211
• Սերբեր 14908
• Դրուզներ 11169
• Եզդիներ 8091
• Կազակներ 7385
• Գնչուներ 6957
• Մարոնիներ 6932
• Քաղդեացիներ 4133
• Բուլղարներ 1006
• Նեստորականներ 164
• Ռումիններ 82

Քրիստոնյաների թիվն ըստ վիճակագրության

Մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի բնակչություն

Այսպիսով, քրիստոնյաների ընդհանուր թիվը ներկայացված էր որպես երեք ու կես միլիոն մարդ, մուսուլմաններինը (ընդհանուր, չառանձնացնելով թուրքերին, արաբներին ու քրդերին)՝ ավելի քան 15 միլիոն։ Ընդ որում, հույների ընդհանուր թիվը ներկայացվում էր 1,792,206 մարդ, հայերինը՝ 1,229,007 մարդ, ասորիները՝ 72,258, մարոնիներինը՝ 6932 և այլն։

Հույներ

Վիճակագրության այլ աղբյուրները բերում են միանգամայն այլ տվյալներ։ Մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսի բնակչությունը հասցվում էր մինչև 1,100,000-ի, այդ թվում^[4][5]՝

• մուսուլմաններ՝ 390,000
• հույներ՝ 320,000
• հայեր՝ 180,000
• հրեաներ՝ 70,000
• այլ ազգեր՝ 140,000

Հունական տվյալներով, միայն Փոքր Ասիայի 9 առավել հունաշատ վիլայելթներում տվյալները տարբերվում էին օսմանյան վիճակագրությունից.

Փոքր Ասիայի հույն բնակչություն^[6][7]

	Ըստ հունական տվյալների (1910–1912)	Ըստ Օսմանյան տվյալների (1914)	Ըստ հունական տվյալների (1918)[8]
Այդինի վիլայեթ	495,936	319,079	622,810
Անկարայի վիլայեթ (Անգորա)	85,242	77,530	66,194
Բիգայի սանջակ (Դարդանել)	31,165	8,541	32,830
Իզմիթի սանջակ (Նիկոմեդիա)	52,742	40,048	73,134
Հյուդավենդիգյարի վիլայեթ (Պրուսա)	262,319	184,424	278,421
Սեբաստիայի վիլայեթ	74,632	75,324	99,376
Տրապիզոնի վիլայեթ (Տրեբիզոնդ)	298,183	260,313	353,533
Քասթամոնուի վիլայեթ	24,349	26,104	24,937
Քոնյայի վիլայեթ (Իկոնիո)	74,539	65,054	66,895
Ընդհանուր	1,399,107	1,056,357	1,618,130

Հայեր

Հայկական վեց վիլայեթների բնակչությունը․ Կ․Պոլսի հայոց պատրիարքարան

Կ․Պոլսի հայոց պատրիարքարանը ներկայացրել էր միանգամայն այլ թվեր, որոնք ցուցադրված են կից աղյուսակում։

Այսպիսով, միայն հայկական վեց վիլայեթներում ակնհայտ են հետևյալ փոփոխությունները^[9]․

	Ըստ Օսմանյան տվյալների (1914)	Ըստ հայկական տվյալների (1912)
Բիթլիսի վիլայեթ	114,704	180,000
Դիարբեքիրի վիլայեթ	55,890	105,000
Էրզրումի վիլայեթ	125,657	215,000
Խարբերդի վիլայեթ	76,070	168,000
Սեբաստիայի վիլայեթ	143,406	165,000
Վանի վիլայեթ	67,792	185,000
Ընդհանուր	583,519	1,018,000

Ասորիներ և մարոնիներ

Անհամապատասխանություններ կան նաև ասորիների պարագայում։ Ստորև ներկայացված են միայն Դիարբեքիրի վիլայեթի երկու սանջակների տվյալները^[10]․

	Դիարբեքիրի շրջան	Մարդինի շրջան	Ընդհանուր
Ասորի ուղղափառ	84,725	-	84,725
Ասորի հակոբիկյան	-	51,725	51,725
Քաղդեացիներ	11,120	7,870	18,990
Ասորի կաթոլիկ	5,600	3,850	9,450
Բողոքական	720	525	1,245
Ընդհանուր	102,165	63,970	166,135

Տեսարան Օսմանյան կայսրության մայրաքաղաք Կոստանդնուպոլսից, 1918 թվական

Ասորիների ընդհանուր թվաքանակը միայն Դիարբեքիրի վիլայեթի երկու գավառներում կազմում էր 166135 մարդ, իսկ ըստ Օսմանյան տվյալների՝ ամբողջ կայսրությունում բնակվում էր 72258 ասորի։

Նման խիստ անհամապատասխանություններ հանդիպում են նաև մարոնիների պարագայում․ դեռ 1870 թվականին Բեյրութի վիլայեթում բնակվում էր 110,000 մարոնի^[11], իսկ ըստ 1914 թվականի օսմանյան տվյալների՝ 6,932 մարդ։

Նշումներ

1. Ասորիները ներկայացնում են չորս եկեղեցիներ՝ նեստորականներ, հակոբիկներ, ուղղափառներ ու կաթոլիկներ։ 20-րդ դարի սկզբին ասորիները բնակվում էին հիմնականում օսմանահպատակ Միջագետքում ու Սիրիայում, ինչպես նաև Պարսկաստան հյուսիս-արևմուտքում, մասամբ՝ ռուսահպատակ Կովկասում։ Նեստորական եկեղեցու հետևորդների մի ստվար հատված բնակվում էր Վանի վիլայեթի հարավում՝ Հաքքյարի շրջանում։ Հաքքյարիի վայրի քրիստոնեական ցեղերը, որոնցում ոչ մի տիպի կառավարություն չի երկարացվել, դեռ հարգանքի տուրք են մատուցում իրենց պատրիարքին` սուլթանին փոխանցելու համար, և ոչ թե հարկերը հավաքագրողների միջոցով^[2]