Líbía
land í Norður-Afríku / From Wikipedia, the free encyclopedia
Líbía (arabíska: ليبيا, umritað Lībiyyā) er land í Norður-Afríku með strandlengju við Miðjarðarhaf, á milli Egyptalands og Alsír og Túnis, með landamæri að Súdan, Tjad og Níger í suðri. Landið skiptist sögulega í þrjá landshluta, Tripolitana, Fezzan og Kýrenæku. Líbía er um 1,76 milljón ferkílómetrar að stærð og 17. stærsta land heims. Landinu stjórnar nú bráðabirgðastjórn eftir að einræðisstjórn Muammar Gaddafi var steypt af stóli árið 2011.
دولة ليبيا Dawlat Lībiyyā | |
Fáni | Skjaldarmerki |
Þjóðsöngur: Libya, Libya, Libya | |
Höfuðborg | Trípólí |
Opinbert tungumál | arabíska |
Stjórnarfar | Bráðabirgðastjórn |
Formaður forsetaráðs | Mohamed al-Menfi |
Forsætisráðherra | Abdul Hamid Dbeibeh |
Sjálfstæði | |
• frá Ítalíu | 10. febrúar, 1947 |
• valdarán Gaddafis | 1. september 1969 |
• líbíska byltingin | 17. febrúar 2011 |
Flatarmál • Samtals |
16. sæti 1.759.541 km² |
Mannfjöldi • Samtals (2021) • Þéttleiki byggðar |
108. sæti 6.959.000 3,74/km² |
VLF (KMJ) | áætl. 2020 |
• Samtals | 31,531 millj. dala |
• Á mann | 4.746 dalir |
VÞL (2019) | 0.724 (105. sæti) |
Gjaldmiðill | Dínar |
Tímabelti | UTC+2 |
Þjóðarlén | .ly |
Landsnúmer | +218 |
Höfuðborgin Trípólí er jafnframt stærsta borg landsins með 1,7 milljón íbúa. Langflestir íbúar landsins búa við ströndina í borgunum Trípólí, Benghazi og Misrata en suðurhluti landsins er mjög strjálbýll. Þar búa Túbúar í Tíbestífjöllum við landamærin að Tjad. Í vesturhlutanum búa einnig Berbar og Túaregar. 97% íbúa eru múslimar. Efnahagur landsins byggist fyrst og fremst á útflutningi jarðolíu og olíuafurða sem stendur undir 80% af vergri landsframleiðslu og er 97% útflutnings. Árið 2009 var Líbía með einn hæsta stuðul Afríku í vísitölu um þróun lífsgæða og fimmtu mestu landsframleiðslu í álfunni.
Líbía á sér mjög langa sögu. Berbar hófu að setjast þar að á síðbronsöld. Föníkumenn stofnuðu þar verslunarstaði við ströndina og á 5. öld f.Kr. ríkti sú stærsta þeirra, Karþagó, yfir stórum hluta Norður-Afríku. Forn-Grikkir stofnuðu aftur borgina Kýrene í austurhluta landsins. Svæðið þar í kring varð síðan þekkt sem Kýrenæka. Persaveldi náði Kýrenæku á sitt vald 525 f.Kr. og næstu ár var landið ýmist undir stjórn Persa eða Forn-Egypta. Eftir landvinninga Alexanders mikla varð Kýrenæka hluti af Ptólemajaríkinu. Eftir sigur Rómverja í orrustunni um Karþagó 146 f.Kr. varð Tripolitana upphaflega hluti af Númidíu en Rómverjar gerðu alla hluta landsins að skattlöndum á 1. öld f.Kr. Borgunum tók að hnigna um leið og Rómaveldi hnignaði. Um miðja 7. öld lagði her Rasjidunkalífadæmisins löndin undir sig. Berbar tóku þá upp íslam en börðust jafnframt gegn auknum yfirráðum Araba næstu aldirnar. Þeir stofnuðu ríki Hafsída 1229 sem ríkti yfir löndunum þar til Tyrkjaveldi lagði þau undir sig 1574. Upphaflega var pasja staðsettur í Trípólí en síðar dey. Á 19. öld tók Líbía þátt í Barbarístríðunum sem Bandaríkin háðu gegn Norður-Afríkuríkjunum til að stöðva sjórán á Miðjarðarhafi og Atlantshafi.
Í kjölfar stríðs Ítalíu og Tyrklands (1911-12) lagði Ítalía héruðin þrjú (Tripolitana, Fezzan og Kýrenæku) undir sig og kallaði þau upphaflega Ítölsku Norður-Afríku en síðan „Líbýu“ frá 1934. Það var upphaflega nafn sem Forn-Grikkir notuðu um alla Norður-Afríku. Andspyrna gegn yfirráðum Ítala var barin niður af mikilli hörku. Bandamenn náðu Líbýu af Ítölum árið 1943 og eftir að stríðinu lauk var landið áfram hernámssvæði. Árið 1951 lýsti Líbýa yfir sjálfstæði og konungsríki var stofnað undir stjórn Idriss konungs. Uppgötvun mikilla olíulinda árið 1959 varð til þess að landið auðgaðist mjög um leið og spenna milli ólíkra hagsmunahópa jókst. Þann 1. september 1969 framdi hópur ungra herforingja undir stjórn hins 27 ára gamla Muammar Gaddafi valdarán. Gaddafi stofnaði síðan alþýðulýðveldi í anda sósíalisma en stjórn hans var í reynd alræðisstjórn. Gaddafi var steypt af stóli og hann drepinn í líbísku borgarastyrjöldinni árið 2011. Fljótlega eftir það braust önnur borgarastyrjöldin í Líbíu út þar sem ríkisstjórnir í Trípólí og Tobruk, ásamt ýmsum herflokkum, tókust á um stjórn landsins. Vopnahlé var samþykkt árið 2020 og sameinuð ríkisstjórn tók við völdum.
Líbía hefur verið aðili að Sameinuðu þjóðunum frá 1955, og á aðild að Samtökum hlutlausra ríkja, Arabandalaginu, Samtökum um íslamska samvinnu og Samtökum olíuframleiðsluríkja. Íslam er opinber trúarbrögð í landinu og 96,6% íbúa eru súnnítar.