დედოფლისწყარო

დედოფლისწყარო^[3] (1926-1991 წლებში — წითელწყარო,^[4] მანამდე ცარსკიე კოლოდცი) — ქალაქი (1963 წლიდან) აღმოსავლეთ საქართველოში, დედოფლისწყაროს მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრი. მდებარეობს შირაქის ვაკეზე, ზღვის დონიდან 800 მ სიმაღლეზე, თბილისი-დედოფლისწყაროს სარკინიგზო ხაზის საბოლოო პუნქტი. თბილისიდან რკინიგზით 144 კმილომეტრითაა დაშორებული.

ქალაქი
დედოფლისწყარო
ღვთისმშობლის მიძინების ეკლესია
გერბი
ქვეყანა	საქართველო
მხარე	კახეთის მხარეკახეთის მხარე
მუნიციპალიტეტი	დედოფლისწყაროს მუნიციპალიტეტი
კოორდინატები	41°27′55″ ჩ. გ. 46°06′20″ ა. გ.
ადრეული სახელები	წითელწყარო
ამჟამინდელი სტატუსი	1963
ცენტრის სიმაღლე	800 მ
ოფიციალური ენა	ქართული ენა
მოსახლეობა	5940[1] კაცი (2014)
ეროვნული შემადგენლობა	ქართველები 91,0 % სომხები 4,1 % რუსები 2,8 % აზერბაიჯანელები 1,1 %
სასაათო სარტყელი	UTC+4
სატელეფონო კოდი	(356)
საფოსტო ინდექსი	1600[2]
ოფიციალური საიტი	https://dedoplistskaro.gov.ge/
საქართველო კახეთის მხარე დედოფლისწყაროს მუნიციპალიტეტი
დედოფლისწყარო ვიკისაწყობში

დედოფლისწაროში ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკული ჰავაა, იცის ზომიერად ცივი ზამთარი და ხანგრძლივი თბილი ზაფხული. საშუალო წლიური ტემპერატურა 10,1 °C, იანვარში – 1,5 °C, ივლისში 21,7 °C; აბსოლუტური მინიმალური ტემპერატურა -26 °C, აბსოლუტურ მაქსიმალური 35 °C. ნალექები 650 მმ წელიწადში.

ქალაქში არის სოფლის მეურნეობის პროდუქციის გადამამუშავებელი, სამშენებლო და საყოფაცხოვრებო მომსახურეობის საწარმოები, ჯანდაცვის, სკოლამდელი დაწესებულებები, საჯარო სკოლები, კულტურის დაწესებულებები: სახელოვნებო სკოლა, ცენტრალური ბიბლიოთეკა, სპორტის განვითარების ცენტრი, სპორტული კლუბი — „ჩემპიონი“, კულტურისა და დასვენების პარკი, ნ. ფიროსმანის სახელობის სკვერი, სადაც 1982 წელს დაიდგა მხატვრის ძეგლი (მოქანდაკე კ. ბაკურაძე და გ. ქაჯაია, არქიტექტორი ვ. მჭედლიშვილი); მხარეთმცოდნეობის მუზეუმი, რომელიც დაარსდა 1975 წელს. იგი განთავსებულია XIX საუკუნეში აგებულ შენობაში. მუზეუმში დაცულია 12000-მდე ექსპონატი, მათ შორის მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე არქეოლოგიური გათხრების შედეგად აღმოჩენილი არტეფაქტები: ეთნოგრაფიული მასალა, სკულპტუტული და გრაფიკული ნაწარმოებები, პლაკატები, ჭედური ხელოვნების ნიმუშები, XX საუკუნის ქართველ მხატვართა ფერწერული ნამუშევრები.

1985 წელს ქალაქის შემოსასვლელში აიგო სკულპტუტულ-არქიტექტურული კომპოზიცია, რომელიც მიეძღვნა მეორე მსოფლიო ომში დაღუპულთა ხსოვნას (მოქანდაკე გ. ქურდიანი, არქტიტექტორი ა. ლომიძე). 1995 წელს გაიხსნა მემორიალი „ჯვარცმული საქართველო“ — 1989 წლის 9 აპრილს საქართველოში თავისუფლებისა და დამოუკიდებლობისათვის დაღუპულთა ხსოვნის პატივსაცემად (მოქანდაკე ჟ. კილაძე, თ. კიკნაძე, არქიტექტორი ვ. მჭედლიშვილი).

2005 წელს ქალაქში აიგო ღვთისმშობლის მიძინების საკათედრო ტაძარი.

ისტორია

„დედოფლის წყარო“ ცნობილია XI საუკუნიდან, როდესაც საქართველოს მეფემ დავით აღმაშენებელმა აქ სამხედრო პოსტი განათავსა. ლეგენდა ამ ადგილის სახელწოდებას თამარ მეფის (1184-1207) სახელს უკავშირებს. ლეგენდის თანახმად, თამარის მოლაშქრეებმა აღმოაჩინეს სასმელი წყალი, რომლითაც დღესაც სარგებლობს ქალაქის მოსახლეობა.

1803 წლიდან დედოფლისწყარო, ყარაღაჯთან ერთად, რუსეთის ჯარის კავალერიის დივიზიის შტაბ-ბინა — სამხედრო სადგომი იყო. რუსებმა მას სახელწოდება შეუცვალეს და „ცარსკიე კოლოდცი“ (რუს. Царские Колодцы) უწოდეს. პირვანდელი სახელწოდება — დედოფლისწყარო ქალაქმა 1991 წელს აღიდგინა.^[5] აქ XIX საუკუნიდან მოიპოვებდნენ ნავთობს. გერმანელმა სწავლულმა, ბუნებისმეტყველმა ედუარდ აისვალდმა ყურადღება მიაქცია მიწის ზედაპირზე (შირაქის ველის მიმდებარე გორაკები, მდინარე ივრისა და მირზაანის ტბის ნაპირები) გამოჟონილ შავ ლაქებს. 1865 წელს კავკასიის ადგილობრივმა ხელისუფლებამ გერმანელი ძმების ვერნერ, ვალტერ და ოტო სიმენსების ფირმასთან — „სიმენსთან“ თორმეტწლიანი კონცესია დადო შირაქის, ელდარისა და მირზაანის ნავთობის საბადოების დამუშავებაზე, რომელიც 1870-იანი წლების შუა პერიოდამდე მოქმედებდა.^[6] დასკვნა მეფისნაცვლის არყოფნის გამო, მის შემცვლელთან გენერალ-ადიუტანთან გრიგოლ ორბელიანთან იყო შეთანხმებული. სიმენსებმა ნავთობის პირველი ჭაბურღილები უფრო ადრე დადგეს დედოფლისწყაროში, ვიდრე ბაქოში და აქვე, პირველად რუსეთის იმპერიაში, ააგეს ნავთობგადამამუშავებელი ქარხანა, სადაც ნავთობის ნარჩენებისაგან ამზადებდნენ ასფალტსაც. დედოფლისწყაროს ნავთობის მარაგზე ყურადღებას ამახვილებდა ილია ჭავჭავაძეც.

დემოგრაფია

2014 წლის აღწერის მონაცემებით ქალაქში ცხოვრობს 5940 ადამიანი.

აღწერის წელი	მოსახლეობა	კაცი	ქალი
1989[7]	10 110	--	--
2002[7]	7724	--	--
2014[1]	5940	2726	3194

ღირსშესანიშნაობები

დედოფლისწყაროდან რამდენიმე კილომეტრში მდებარეობს შუა საუკუნეების ციხე-ქალაქი ხორნაბუჯი, რომელიც წყაროებში პირველად იხსენიება V საუკუნეში, როდესაც აქ მეფე ვახტანგ I გორგასალმა საეპისკოპოსო კათედრალი დააარსა. იგი საქართველოს ერთ-ერთ უძველეს და ულამაზეს ციხე-ქალაქს წარმოადგენს. თვითონ ციხის მთავარი ციტადელი მიუვალ კლდეზეა გაშენებული, საიდანაც ულამაზესი ხედები იშლება.^[8]

ქალაქის ტერიტორიაზე მდებარეობს არაერთი არქიტექტურული და არქეოლოგიური ძეგლი^[9]:

• დედოფლისწყაროს ღვთისმშობლის მიძინების საკათედრო ტაძარი — არქიტექტურული ძეგლი;
• გოხების სამლოცველო — არქეოლოგიური ძეგლი, საკულტო ნაგებობა;
• დედოფლისწყაროს ეკლესია — არქიტექტურული ძეგლი, საკულტო ნაგებობა;
• დედოფლისწყაროს პირველი ნამოსახლარი — არქეოლოგიური ძეგლი;
• დედოფლისწყაროს მეორე ნამოსახლარი — არქეოლოგიური ძეგლი;
• დედოფლისწყაროს მესამე ნამოსახლარი — არქეოლოგიური ძეგლი;
• დედოფლისწყაროს მეოთხე ნამოსახლარი — არქეოლოგიური ძეგლი;
• ჩამადაანთ გორის ნამოსახლარი — არქეოლოგიური ძეგლი;
• ხორნაბუჯი — შუა საუკუნეების ციხე-ქალაქი.

ლიტერატურა

• ქართული საბჭოთა ენციკლოპედია, ტ. 11, თბ., 1987. — გვ. 321.

• ენციკლოპედია „საქართველო“, ტ. 2, თბ., 2012. — გვ. 351.