Liverpul

Liverpul (inglisshe Liverpool) — Ulli Britaniyadaǵı Mersisayd graflıǵındaǵı qala, Angliyanıń arqa-batis jaǵasındaǵı port. Mersi dáryasınıń quyar jerinde jaylasqan.

Liverpul
Gerb
53°25′0″N 3°0′0″W
Mámleket	Ullı Britaniya
Region	Arqa-batis Angliya
Graflıq	Mersisayd
Statusı	qala
Hákimiyat
• Basshı	Joan Anderson
Dúzilgen waqtı	1207-jıl
Dáslepki derekler	1190-jıl
Qashannan berli qala	1880-jılı
Jer maydanı	111,84 km²
Xalıq sanı  (2016)	513 441 adam
Rásmiy tili	inglis
Telefon kodı	+44 151
Pochta indeksi	L
Websayt	http://www.liverpool.gov.uk/
Liverpul

Xalqı 441 mıń 477 adam (2002-jıl) — Ullı Britaniyanıń besinshi (hám Angliyada úshinshi) qalası. Liverpul aglomeraciyası xalqı 800 mıńnan aslam. XX ásirdiń 2-yarımı dawamında Liverpul depressiv qala sıpatında dańqqa eristi: 1930-jıllardan 2000-jıllardıń baslarına shekem onıń xalqı derlik eki esege azaydı^[1]. 

Tariyxı

1170-jilda birinshi márte Liuerpulle, yaǵnıy «laylı suw basseyni» dep atalǵan mákan jay eske alınadı. Ayırım izertlewshiler tiykarǵı toponim sıpatında elverpool — «jılǵaqlı suw saqlaǵısh» variantın keltiredi.

1207-jılı korol Ioann Jersız Liverpulǵa boro statusın beriw haqqında jarlıq shıǵardı. Liverpul qorǵanı kóleńkesinde inglis áskerlerin Irlandiyaǵa ótkeriw ámelge asırıldı.

XVI ásirdin ortalarında Liverpul bes júz adam jasaytuǵın júdá kishi qalasha bolip qaldı. XVII ásirde sawda tarawında hám xalıq sanınıń ósiwinde áste rawajlanıw júz berdi. Puqaralar urısı dáwirinde, 1644-jılı qala on segiz kúnlik qamalǵa ushıradı.

Liverpuldıń batıs jaǵasındaǵı port sipatındaǵı áhmiyeti XVIII ásirde Atlantika okeanı arqalı qul sawdasınıń artıwı hám Amerika koloniyalarınıń ekonomikalıq rawajlanıwı menen artıp bardı. Bul jerde 1715-jılı Angliyada birinshi ashıq port dok qurıldı^[2][3].

XIX ásir baslarında Liverpul arqalı jáhán sawda trafiginıń 40% ke jaqını ótken. 1831-jılı Liverpul banki ashıldı.

XIX ásir dawamında Liverpul da Manchester sıyaqlı sanaat revolyuciyasınıń bayraǵı bolıp xızmet etti. Keyin ala barlıq mámleketler hám kontinentler ushın ádettegi bolıp qalǵan rawajlanıwdıń kóplegen ózgesheliklerin birinshi bolıp Liverpul basınan keshirdi.

1840-jıllar dawamında xalıqtıń sanı tez pát penen ósip bardı, ásirese, irlandiyalı kóshiriwshiler kele baslaǵanda. 1851-jilǵa kelip, qala xalqının shama menen 25%ı irlandiyalı bolǵan. XIX ásir aqırı hám XX ásir baslarında Liverpul Evropanıń túrli mámleketlerinen kóplegen immigrantlardı qabıl etken. Bul qala boylap jaylasqan hár túrli diniy imaratlardıń bar ekenliginde óz kórinisin taptı, olardıń kópshiliginen búgingi kúnde de paydalanıladı.

Liverpul qala statusın 1880-jılı aldı. Ol Ekinshi jáhán urısı baslanǵansha jedel rawajlanıwda dawam etti.

Liverpul, sonday-aq, Britaniya imperiyasınıń tiykargı kemesazlıq oraylarınan biri bolǵan. Liverpul portına dańqlı «Titanik» superparaxodi hám basqa kóplegen transatlantikalıq kemeler biriktirilgen edi.

1960-jılları Liverpul jaslar mádeniyatınıń eń belgili oraylarınan birine aylandı. Bul jerde tuwılǵan eń belgili mádeniy fenomen The Beatles toparı boldı. Jergilikli xalıq ózine tán skauz dialektinde sóyleydi.

Dıqqatqa ılayıq orınlar

YUNESKO tárepinen Liverpul portı administrativlik imaratlar ansambli (2004-2021) Pútkil jáhán miyrası esteligi dep tán alındı. Imaratlardıń tiykargı ózegi XX ásirdiń baslarında, patsha Eduard VII húkimdarlıǵı dáwirinde, Kristofer Ren usılında stilizaciya tártibinde qurilǵan.

Qala orayında jedel qurılıs alıp barılıp atırǵanlıǵı sebepli (Liverpool Waters qurılıs joybarı boyınsha) YUNESKOnıń Pútkil jáhán miyrası komitetiniń 36-sessiyasında bul estelikti Pútkil jáhán miyrasınıń joq etiliw qáwpi astında turǵan obyektleri dizimine kirgiziw haqqında qarar qabıl etildi^[4].

2021-jıl iyul ayında Qıtaydıń Fuchjou qalasında bolıp ótken YUNESKOnıń Jáhán miyrası komitetiniń 44-sessiyasında komitettiń on úsh aǵzası Liverpuldı Jáhán miyrası diziminen shıǵarıw ushın, bes aǵzası qarsı dawıs berdi. Kópshiliktiń dawısı menen «Liverpul — teńizshiler hám sawdagerler qalası» obyekti ayrıqsha qádir-qımbatqa iye ekenligin kórsetetuǵın ózgesheliklerdiń qaytıp tiklenbeytuǵın dárejede joǵalıwı múnásibeti menen Jáhán miyrasınıń diziminen shıǵarıp taslandı^[5]. Bul Jer júzilik mádeniy hám tábiyǵıy miyrastı qorǵaw haqqındaǵı konvenciya (1972) qabıl etilgeninen berli úshinshi jaǵday bolıp, aldın Drezden janındaǵı Elba oypatlıǵı (Germaniya) hám Arabstan antilopası rezervatı (Oman) statusın joǵaltqan edi^[6].

Liverpuldiń basqa esteliklerinen tómendegiler qızıqlı esaplanadı:

• Liverpul ratushası (1754-1802, arxitektor Jon Vud)

• Sent-Jordjz Xoll (1841-1854) — Viktoriya dáwirindegi neoklassikalıq usılda qurilǵan úlken jámiyetlik imarat

• Vellington kolonnası (1861-1865) — inglislerdiń Vaterloo jeńisi esteligine qurilǵan

• Liverpul Anglikan shirkewi — neogotika, XX ásir

• Liverpul katolik shirkewi — modernizm, 1960-jıllar

• Superlambanana — «banana qozi» esteligi

• Nelson esteligi — 1813-jıl

• Royal Liver Building (1908-1911) — Pir-Xed rayonındaǵı ofis imaratı. Britaniyanıń arxitekturalıq yamasa tariyxıy áhmiyetke iye imaratlar diziminde (Listed building) birinshi, joqarı (eksklyuziv áhmiyetke iye) klasqa iye. YUNESKO tárepinen Jáhán miyrası dizimine kirgizilgen Liverpul portı kvartalınıń bir bólegi esaplanadı. 1911-1932-jılları Evropadaǵı eń biyik imarat, 1911-1961-jılları Ullı Britaniyadaǵı eń biyik imarat, 1911-1965-jılları qaladaǵı eń biyik imarat. Temir-betonnan qurilǵan dúnyadaǵi birinshi biyik imaratlardan biri.

Liverpulda bir neshe muzeylerge barıw múmkin:

• Liverpul muzeyi (inglisshe Liverpool Museum)

• Teyt galereyasınıń Liverpul filialı

• Dúnya tariyxı muzeyi (World museum)

• Uoker kórkem óner galereyası (Walker art gallery)

• Qulshılıq muzeyi (International slavery museum)

• Liverpul turmıs muzeyi (inglisshe Museum of Liverpool Life)

• The Beatles muzeyi

• Teńiz muzeyi (Maritime museum)

• Fotogalereya
• 
  Liverpul portınıń administrativlik imaratları
• 
  Albert-dok
• 
  Liverpul katolik shirkewi

Ekonomika

Transport

Tiykarǵı transport túyinleri — aeroport, temir jol vokzalı hám port.

Jon Lennon aeroportı qala orayınan 12 km qubla-shıǵısta jaylasqan. 2007-jılı jolawshı aylanısı derlik 5,5 mln. adamdı quradı. Liverpul hám basqa qalalar menen avtobus qatnawı arqalı baylanısadı. Sonday-aq, aeroportqa jaqın jerde Liverpul Saus Parkvey temir jol stanciyası bolıp, oǵan avtobusta da barıw múmkin.

Liverpuldi Manchester menen Evropada birinshilerden biri Liverpul — Manchester temir joli baylanıstıradı. Liverpul Lime-Strit birinshi temir jol vokzalı 1836-jıl avgustta ashılǵan. 2005/2006-jıllarda jolawshı aylanısı 14,5 millionnan aslam adamdı quradı.

Liverpul portı da qalanıń júdá áhmiyetli transport túyini esaplanadı. 2004-jılı onıń xızmetlerinen 700 mıńnan aslam adam paydalanǵan, 616 mıńnan aslam konteyner hám 32 million tonna júk tasılǵan. Liverpul portı bir jılda 15000 ǵa jaqın kemeni ótkeredi.

Qalada avtobus qatnawı keń rawajlanǵan. Taksiler júdá keń tarqalǵan.

Liverpulda Merseyrail qala átirapı metropoliten sisteması bar.

Sport

Liverpulda Angliya Premyer-ligasında qatnasıwshı eki belgili professional futbol komandaları jaylasqan:

• «Everton» — 1878-jılı shólkemlestirilgen bolıp, 40157 adamdı óz ishine alatuǵın «Gudison Park» stadionında jaylasqan.

• «Liverpul» — 1892-jılı shólkemlestirilgen, 61 mıń 276 adamǵa mólshellengen «Enfild» stadionında jaylasqan;

Liverpul futbol klubları jámi 28 márte Angliya chempionı bolǵan. Kóbirek chempionlıqlar tek Manchester klubları esabında (30).

Basketbol komandaları ishinde eń kúshlisi «Mersi Taygers» (2007-jilda dúzilgen) esaplanadı.

Qalaǵa jaqın jerde shabıs ótkeriletuǵın Eyntri trassası jaylasqan.

Sonday-aq, qalada bir neshe regbi komandaları bar.

Mádeniyatı

Liverpulda The Beatles toparı dúzilgen.

Liverpul «Evrovidenie-2023» muzıkalıq tańlawına basshılıq etti.