Каспий теңізі
әлемдегі ең ірі тұйық су айдыны / From Wikipedia, the free encyclopedia
Каспий теңізі (орыс. Каспийское море, әз. Xəzər dənizi, парсы: دریای خزر — Daryâ-ye Xazar, түрікм. Hazar deňzi) — Еуропа мен Азия аралығында орналасқан жер шарындағы ең үлкен тұйық көл. Үлкендігіне қарап, оны теңіз деп атайды. Аты XVI ғасырдың аяғында осы теңіз жағасында қоныстанған Каспи тайпаларына байланысты қалыптасқан. Грузияда Каспи қаласы қазір де бар. Сонымен бірге Гиркан (I ғасыр), Хазар (ІІ-Х ғасыр), Хвалын (Х-ХІІІ ғасыр) және т.б. тарихи атаулары бар. Олар соңғы үш мың жылдағы өмір сүрген халықтардың қойған аттары.
Каспий теңізі парсы: دریای خزر, әз. Xəzər dənizi, шеш. Каспий-хIорд, авар. Каспи ралъад, дарг. Каспила урхьу, құм. Хазар денгиз, лак. Каспи хьхьири, лезг. Каспи гьуьл, орыс. Каспийское море, түрікм. Hazar deňzi | |
ғарыштан көрінісі | |
Морфометрия | |
---|---|
Теңiз деңгейiнен биіктігі | −28 м |
Өлшемі | 1200 × 435 км |
Ауданы | 371 000 км² |
Көлемі | 78 200 км³ |
Жағалау сызығының ұзындығы | 7000 км |
Тереңдігі | 1025 м |
Орташа тереңдігі | 208 м |
Гидрология | |
Судың тұздылығы | 13 ‰ |
Су алабы | |
Суды жинау ауданы | 3 626 000 км² |
Құятын өзендер | Самур, Еділ, Жайық, Терек, Құр |
Орналасуы | |
42° с. е. 51° ш. б.42° с. е. 51° ш. б. / 42; 51 (G) (O) (Я) (T) | |
Елдер | Қазақстан Ресей Әзербайжан Түрікменстан Иран |
Каспий теңізі Ортаққорда |
Каспий теңізі неоген дәуірінің аяғында жер қыртысының көтерілуінен Қара теңізден бөлінді. Бұл кезді Каспий теңізінің пайда болған уақыты деп есептеуге болады. Каспий теңізінің жалпы ауданы 376 мың км2. Оның беті теңіз деңгейінен 28 м төмен жатыр. Теңіз солтүстіктен оңтүстікке қарай 1200 км-ге созыла орналасқан. Теңіздің ендірек жері - 435 км, ал енсіз жері - 193 км. Каспий теңізінің жағалау сызығының ұзындығы - 7000 км. Оның суы 5 мемлекеттің жағалауын шайып жатыр. Жағалау сызығының Қазақстан үлесіне - 29% (2340 км), Ресейге - 9%, Әзірбайжанға - 20%, Түрікменстанға - 21%, Иран Ислам Республикасы - 14% тиеді.
Каспий теңізіне 130-ға жуық өзендер мен ағынды сулар Құнды. Олардың теңізге құятын жиынтық ағыны жылына орташа есеппен 300 км3. Осы мөлшердің 80%-ы Еділ өзенінің, 5%-ы - Жайықтың үлесіне тиеді. Ағынның 10-11%- ын Батыс жағалаудағы өзендер Терек, Сулак, Самур, Кура және т.б. береді. Қалған 4-5%-ы Иран жағалауы өзендерінен келеді. Шығыс жағалауларда тұрақты ағын сулар жоқ.