Параллелизм

Параллелизм (гр. parallelismos > parallelos — қатар жүруші, симметрия)^[1] — бір-біріне ұқсас құрылымды сөйлемдер мен сөз тіркестерінің, формалас сөйлем мүшелерінін қабаттаса қатар қолданылуы.
Мысалы:
Ереуіл атқа ер салмай,
Егеулі найза қолға алмай,
Еңку-еңку жер шалмай (Махамбет).
Алдыңғы кезек менікі, соңғы кезек сенікі (Ауыз әдебиет).^[2]

Параллелизмде екі түрлі ұғымды білдіретін тіл әлементтері бір-біріне әсер етіп, тұтас поэтикалық бейне тудырады. Бұл халық ауыз әдебиетінде жиі қолданылады. Қазақ поэзиясында параллелизм эпостық жырларда айырықша орын алады. Кейіпкерлердің ішкі толғаныс-тебіренісін білдіру үшін қолданылып отырады. Мысалы, Ер Тарғынның қиналған тұстағы монологы психологиялық параллелизм арқылы былай беріледі:
Асыл туған Ақжүніс,
Күнді байқап қарасам,
Күнді бұлт қоршайды,
Күн жауарға ұқсайды.
Айды бұлтты қоршайды,
Айды байқап қарасам,
Түн жауарға ұқсайды.
Бойды байқап қарасам,
Қол-аяғым көсіліп,
Аузы-мұрным ісініп,
Алланың хақ бұйрығы
Маған таянғанға ұқсайды! Осы жырда Ер Тарғынның мертігіп жатқандағы көңіл күйі табиғат көрінісімен қатар алынып суреттелгең. Ай мен күнді бұлт қоршап, жауын жауатығынға ұқсауы батырға қауіп төнгенін мегзейді.
Көкала бұлт сөгіліп,
Күн жауады кей шақта.
Өне бойың егіліп,
Жас ағады аулақта.
Жауған күнмен жаңғырып,
Жер көгеріп, күш алар.
Аққан жасқа қаңғырып,
Бас ауырып, іш жанар.
Абай осы өлеңде адамның көз жасы мен жақбырды айта отырып ой түйген. Өлеңде егіз суреттемелер берілгендіктен, көркемдік әсері күшейіп тұр. Бұл – параллелизмнің аса үлгілі көріністерінің бірі. Ақындар Мағжан, Мұқағали шығармаларынан да параллельдік тәсілдерді кездестіруге болады, Негимов С.^[3]