Черногориялықтар
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Черногориялықтар, қаратаулықтар (өз атауы:Црногорци/Crnogorci) — Черногория мемлекетінің негізгі халқы. АҚШ, Албания, т.б. мемлекеттерде тұрады. Жалпы саны 700 мыңдай адам (2006). Антропологиялық жағынан үлкен еуропа нәсілдің оңтүстік тармағына жатады.
Remove ads
Эндоэтнонимдері
Ағылшын тілінде – «Montenegrins»; хорват тілінде - «Crnogorci»; серб тілінде - «Crnogorci»; босниялық тілінде - «Crnogorci»; македон тілінде - «Crnogorci»; чех тілінде - «Crnogorci»; болгар тілінде – «Черногорци»; словак тілінде - «Čiernohorci»; словен тілінде - «Črnogorc»; украин тілінде – «Черногорци»; түрік тілінде – «Karadağlılar»; албан тілінде – «Malazezët».
Тілі
Оңтүстік славян тобындағы хорват-серб тілдерінің штокавск диалектісінде сөйлейді. Жазуы кирилицаға негізделген.[1]
Діні
Христиан дінінің православие тармағын ұстанады, аздап мұсылмандар да кездеседі.
Тарихы
Славян тайпаларының Балқанға жаппай қоныс аударуы VI—VII ғасырларда болды. Жергілікті халық негізінен ассимиляцияланды, ішінара батысқа және таулы аймақтарға ығыстырылды. Славян тайпалары — сербтердің ата-бабалары, черногориялықтар және Босния мен Герцеговина халқы Сава мен Дунайдың оңтүстік салаларының бассейнін, Динар тауларын, Адриатика жағалауының оңтүстік бөлігін басып алды.
Черногория аумағындағы аумақтық және мемлекеттік бірлестіктер (XI ғасырға дейін-Дукля, содан кейін Зета, XV ғасырдан бастап-Черногория) орта ғасырларда тәуелсіз болды және басқа Югославия мемлекеттерінің, сондай-ақ Византия, Болгария және Венецияның құрамына кірді. 1499 жылы Черногория Осман империясының құрамына кірді, бірақ черногориялықтар жаулап алушылардың билігін мойындамай, Түркиямен табанды күрес жүргізді. Осы кезеңде Черногория оңтүстігінде Котор шығанағы мен Скадар көлін, солтүстігінде Морача өзенінің бастауы арасындағы аумақты алып жатты. XVIII ғасырдан бастап Ресей қолдауымен бұл күрес 1796 жылы черногориялықтардың нақты тәуелсіздігіне әкелді. 1918 жылы Черногория сербтер, хорваттар және словендер корольдігінің құрамына кірді (1929 жылдан бастап — Югославия), 1945 жылдан бастап — Халық Республикасы, содан кейін — СФРУ құрамындағы Социалистік Республика, 1991 жылы ыдырағаннан кейін — Югославия құрамындағы Черногория Республикасы болды.[2]
Черногорияда тәуелсіздік туралы референдум 2006 жылы 21 мамырда өтті. Дауыс берушілер 86 пайыздан асты. Референдум ресми түрде өтті деп танылды. Референдум қорытындысы бойынша дауыстардың басым бөлігі Сербиядан бөлінуге берілді. 2006 жылғы 3 маусым - Черногория Скупштина (парламент) республиканың тәуелсіздігін жариялады. 2006 жылғы 15 маусым - Сербия Черногория тәуелсіздігін мойындады, ал маусымның соңында Черногория БҰҰ-ға қабылданды.[3]
Remove ads
Кәсібі
Дәстүрлі шаруашылық мал шаруашылығына, негізінен қой шаруашылығына, сондай-ақ ауыл шаруашылығына (негізінен астық, кейінірек техникалық дақылдар – темекі, кендір, мақта және т.б.) негізделген. Ауыл шаруашылығы үшін Черногориялықтар тау етегіндегі аумақтарды тазалап, қоршап, себеттермен топырақ әкелді.
Тау беткейлерінде, аңғарларда, әсіресе Адриатика жағалауында олар жемістерді, соның ішінде цитрус жемістерін, жүзім мен зәйтүнді өсірді. Олар балық аулаумен айналысқан. Ағаш пен тасты ою өнері, зергерлік қолөнер (ою-өрнек, қару-жарақ, белдік, т.б.) дамыды.
20 ғасырда Черногория өнеркәсібі дамып, әлеуметтік құрамы өзгеріп, зиялы қауым қалыптасты.[4]
Remove ads
Тұрмыс салты
Дәстүрлі ауылдық елді мекенде негізінен шашыраңқы орналасу болды, кейін шоғырланған ауылдар пайда болды. Олар әдетте туыстар тұратын кварталдарға бөлінді. Уақытша қоныстар тау жайылымдарында болды.
Әртүрлі аудандардағы тұрғын үй құрылыс материалымен, орналасуымен ерекшеленеді. Жағалауда және таулы аймақтарда – тас, екі, кейде үш қабатты, жоғарғы қабаты (бастапқыда бір бөлмелі) – тұрғын үй, төменгі жағында қойма, кейде қора болды. Бір қабатты бір бөлмелі үйлер кездеседі. Мұнаралы үйлер (қула) сақталған.
Солтүстік-шығыс орманды аймақтарда ағаш үйлер (қазір барлық жерде дерлік таспен ауыстырылды) биік тас іргетасқа салынып, төбесі шифермен жабылды (тұрғын үйлер - бірінші қабатта, ас үй мен ошақ - екінші қабатта).[5]
Remove ads
Ерлердің дәстүрлі костюмі әйелдердікіне қарағанда көбірек элементтерді қамтиды. Ерлердің күнделікті жазғы киімі ақ жейдеден, қысқа шалбардан (тізеге дейін) шалбардан, матадан жасалған кеудешеден (цмадан), ұзын жібек белбеуден, дөңгелек қалпақтан (капица), тығыз тігілген жүн гетрадан (доколеница) тұрады. Қыста бұл костюмге пенжек және күртеше (гунъ) қосылады.
Струка – ерлер де, әйелдер де киетін жамылғы түрі (әйелдердікі сәл кішірек, көлденең жолақтары байқалмайды). Жорықтарда струка жаңбыр мен суықтан қорғап, төсек ретінде қызмет етті. Қойшылар мен аңшылар қарда жүру үшін крплье деп аталатын ағаш аяқ киімдер пайдаланған.
Мерекелік костюм, жазда да, қыста да күнделікті киімге көп жағынан ұқсас болды, бірақ бай безендірілді. Кейде жастар көйлегінің үстінен кестеленген мата жилет (душанка), қарт адамдар матадан жасалған кафтан (долама), үстіне матадан жасалған кеудеше (желек немесе токе) киді.
Әйел костюмінің құрамдас бөліктері - кеудесінде саңылаулары бар, жағасы мен жеңінде кесте тігетін туника үлгісіндегі жейде, тоқылған күрте (жакет), күңгірт түсті көкірекше және белдемше (раша), алжапқыш (прегача), көйлек және жүннен жасалған струка.[6]
Remove ads
Дәстүрлі тағамдары сербтерге ұқсас. Черногориялықтар арасында ең көп таралған тағам вешалица дәмдеуіштері бар ет тағамы. Мұнда чевапчичи шұжықтары өте танымал. Черногория асханасының негізгі ингредиенттері ірімшік пен көкөністер болып табылады. Сенички және Липский ірімшігі үлкен құрметке ие. Таңғы және кешкі ас кезінде, ет, балықпен бірге көкөністерді үнемі пайдаланады.
Черногорияда балық тағамдары мен теңіз өнімдері де танымал. Форель қара өрікпен толтырылады, тұқы қаймақпен пісіріледі, палау теңіз өнімдерімен беріледі. Олардың ең танымал десерті сладкишей деп аталады — бұл сүзбе салмасы бар пирог.
Кофе черногориялықтардың сүйікті сусынына айналды. Шай әрқашан балмен және шөптермен ішіледі. Сондай-ақ көптеген жаңа шырындар бар. Жүзімнен шараптар ғана емес, сонымен қатар раки самагоны да жасалады.[7]
Ауыз әдебиеті мен музыкасы дамыған. Халық музыкасы басқа оңтүстік славян халықтарының фольклорымен тығыз байланысты. Архаикалық жырлар сақталған – эпикалық, батырлық (ішекті аспаптың сүйемелдеуімен орындалады), лирикалық және ғұрыптық (соның ішінде әйелдердің жоқтау жырлары).[8]
Черногорияда дәстүрлі билердің үш түрі бар: Шота, Оро және Коло.
- Коло — бұл орыстың дөңгелек биіне ұқсайтын топтық би. Би кезінде музыка алуан түрлі және өте динамикалық болуы мүмкін;
- Ең танымал билер — Оро, олар ынта мен көңілділікті білдіреді. Оро би ғана емес, ойын-сауық тәсілі деп саналады. Биде ерлер сақина құра отырып орындалады, содан кейін биге серіктестерді таңдайды;
- Шота ең күрделі би болып саналады. Би синхронды қозғалыстарды және күшті ырғақты қамтиды. Ол әдетте үйлену тойларында, халықтық мерекелерде және басқа да шараларда орындалады.[9]
Remove ads
Дереккөздер
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads