Швейцариялықтар

Швейцариялықтар (нем. die Schweizer, фр. les Suisses, итал. gli Svizzeri, ромш. ils Svizzers) — Швейцарияда тұратын негізгі этникалық топтардың жалпы атауы. Жалпы саны 6 миллион шамасында (2006). Оған жататындар: герман текті Швейцариялықтар, француз текті швейцариялықтар, итальян текті швейцариялықтар мен реторомандықтар. Антропология жағынан орта еуропа нәсілдің альпілік нұсқасына жатады. Шығыс өңірлерде динар антропология типі байқалады.

Швейцариялықтар
нем. die Schweizer, фр. les Suisses, итал. gli Svizzeri, ромш. ils Svizzers
Бүкіл халықтың саны
6,6 млн.
Ең көп таралған аймақтар
Швейцария	6 млн.
Франция	177 000
Аргентина	115 000
Чили	90 000
Тілдері
неміс тілі, француз тілі, италиян тілі
Діні
католицизм, кальвинизм

Тілі

Көпшілік бөлігі неміс тілінің швейцариялық нұсқасында, қалғандары француз, итальян тілдерінде сөйлейді.

Діні

Халықтың 40%-ға дейіні католиктер, 30%-ға жуығы реформаторлық протестанттар, 25%-дан астамы ешқандай дінді ұстанбайды (1970 жылы католиктер 45%-дан астам, протестанттар – 50%-ға дейін).^[1]

Тарихы

Швейцариялықтардың қазіргі этнос құрамы орта ғасырларда қалыптасқан. Романистер (ладиндер мен романштар) - роман тобының ерекше рето-римдік тілінде сөйлейтін ежелгі римдік халықтың қалдықтары, олардың кейбіреулері неміс-швейцариялық және италян-швейцариялықтармен ассимиляцияланған. Швейцариялықтардың жекелеген топтарының туысқан халықтардан (неміс, француз және итальяндықтар) этникалық бөлінуі Швейцария Одағының құрылуы және оның тәуелсіздік үшін күресі кезінде орын алды. Ұзақ мерзімді бірлескен даму, тығыз экономикалық және мәдени байланыстар, біртұтас мемлекет шеңберіндегі швейцариялықтардың этникалық топтарының айтарлықтай аумақтық араласуы олардың өздерінің қоғамдастығы туралы сезінуіне себеп болды.^[2]

Кәсібі

Қазіргі швейцариялықтар негізінен жоғары дамыған өнеркәсіп пен туризмде жұмыс істейді. Дәстүрлі шаруашылығы – сүтті мал шаруашылығы (Альпі белдеуінде – мал шаруашылығы). Материалдық және рухани мәдениет этникалық және географиялық жағдайларға байланысты көптеген жергілікті өзгерістерге ие.

Тұрмыс салты

Салт-дәстүрі, жосын-жоралғылары мен мәдениеті көршілес халықтарға ұқсас болғанымен, жергілікті өзгешеліктері бар.

Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары

Миттелланд үстіртінде ірі ауылдар жиі кездеседі, ал таулы аймақтарда шағын және бір аулалы елді мекендер бар. Дәстүрлі ауылдық тұрғын үйлердің бірнеше түрі бар. Альпі тауларында сенготард (Альпі) деп аталатын тас үй кең таралған, оның төменгі қабатында ас үй және мал шаруашылығы алаңдары, жоғарғы қабатында тұрғын бөлмелері бар.

Франко-Швейцарияда бір жағында сарай, бір жағында тұрғын үйлер, екінші жағында - қосалқы бөлмелері бар бір қабатты тас тұрғын үймен сипатталады. Валеде (Валлис) төрт-бес қабатты үйлер жиі кездеседі, олар бірнеше отбасы үшін баспана ретінде қызмет етеді. Рето-романдар энгадин үйі деп аталатын үймен сипатталады — орталық бөлмесі бар үлкен екі қабатты тас ғимарат (зулер), онда үй шаруасы атқарылады, жабдықтар сақталады, тамақ дайындалады, кешке ошақтың жанында отбасы жиналады.

Қала ғимараттарының ерекшеліктері төменгі қабаттар, лоджиялар, жабық аулалар арка тәрізді құрылымынан тұрады.^[3]

Дәстүрлі киімдері

Дәстүрлі киімдегі Цюрих қаласының тұрғындары. 1802 ж.

XIX ғасырдағы ерлер костюмі ақ түсті көйлек, жилет және ұзын күртешеден тұрды, оның пішімі сәнге сәйкес өзгерді. ХІХ ғасырдың екінші жартысында Швейцарияның барлық жерінде дерлік тізеден сәл төмен шалбар киген. XIX ғасырдың ортасында дөңгелек жағасы бар көк түсті жейде таралды. Қазіргі уақытта жас жігіттер ерекше жағдайларда иығы және жағасы айшықты кестеленген қара барқыт жейделер киеді.

Бас киімдері алуан түрлі болды: сабан және киіз қалпақ, тоқылған қалпақ, тығыз былғары қалпақ. Цилиндр қалпақтар тек салтанатты жағдайларда киілетін. Қазіргі уақытта олар аза тұтатын киімнің бір бөлігін құрайды. XIX ғасырда ерлерге де, әйелдерге де арналған аяқ киімнің әдеттегі түрі былғарыдан жасалған тоғалы аяқ киім болды. Ағаштан немесе ағаш табаны бар, баумен, қыста үсті киізден жасалған аяқ киім бүгінгі күнге дейін сақталған.

XVIII-XIX ғасырлардағы әйелдер костюмінің негізгі элементтері басқа Орталық Еуропа елдеріндегідей белдемше, көкірекше, қысқа (шынтаққа дейін) немесе ұзын жеңді жемпір және алжапқыш болды. XIX ғасырдың ортасына дейін белдемше мен алжапқыш кенеп матадан тігілді. XIX ғасырда матадан жасалған, тегіс немесе бір-екі бүктелген қат парлары бар белдемшелер таралды. Көкірекшеде (Mieder) терең мойын сызығы болды, ол иық орамалының бөлігімен жабылды. ХІХ ғасырдағы әйелдердің бас киімдері қазіргі уақытта ішінара сақталған. Қазір жұмыс кезінде бас орамал тағылады, ол әдетте бастың артқы жағына байланады.^[4]

Ірімшіктер

Дәстүрлі тағамдары

Негізінен ауылдық жерлерде сақталған дәстүрлі швейцариялық тағамдарда аймақтық айырмашылықтар байқалады. Миттелландта жарма мен ұн тағамдары басым, Альпі аудандарының тұрғындары сүт өнімдерін, әсіресе XIX ғасырда нанның орнын басқан ірімшікті көбірек тұтынады.

Таулы аймақтарда жүгеріден көптеген тағамдар жасалады (полента, жүгері ботқасы кең таралған), ал Миттелланд тұрғындары жүгеріні жемейді, өйткені оны мал азығы деп санайды.^[5]

Фольклоры

Ұлттық киімдегі және халық аспабын ұстаған швейцарлықтар

Мерекелер - Рождество, Масленица, Пасха, тарихи оқиғалардың мерейтойлары және т.б. — шерулер, спорттық жарыстар - ату, шаңғы тебу және т.б.

Халық музыкасы жақсы дамыған. Ең көне әндер мерекелік (Рождество, Жаңа жыл, Масленица), кәсіби (шопандық, аңшылық). Неміс-швейцариялықтарға полифониялық ән айту, ал таулықтарға көмеймен ән айту (йодль) тән. XIII—XIV ғасырлардағы азаттық жолындағы күрес, Бургунд соғысы, т.б. туралы тарихи жырлар әлі күнге дейін орындалып келеді. Вильгельм Телл және басқа да тәуелсіздік үшін күрескендер туралы аңыздар әйгілі.

Дәстүрлі шаруа оркестрлері скрипка, виолончель, контрабас және цимбалдардан тұрды, қазір аккордеон танымал. Батыс Швейцарияда үрмелі аспаптар басым. Әртүрлі сылдырмақтар, қоңыраулар, бубендер және альпі мүйізі деп аталатын ұзын (шамамен 1,5 м) ағаш труба тән.^[6]