Юпитер

Юпитер (Есекқырған) — Күн жүйесінің бесінші ғаламшары.

Есекқырған  

Бұл сурет 1990 жылы АҚШ Геологиялық Бақылауымен Voyager суретінен 1979 жылы түсірілген. Түстері әдейілеп анықтап көру үшін әсерленген.
Орбиталық сипаттамасы[1][2]
Дәуірі J2000
Афелиі:	816,520,800 км 5.458104 AU
Перигелиі:	740,573,600 км 4.950429 AU
Үлкен жарты осі:	778,547,200 км 5.204267 AU
Эксцентриситет:	0.048775
Орбитамен айналу:	4331.572 days 11.85920 yr
Ауытқы мезгілі:	398.88 days[3]
Орташа орбит. жылд-ғы:	13.07 км/с[3]
Мағыналы ауытқысы:	18.818°
Орбитаның қиғаштығы:	1.305° 6.09° to Sun's equator
Үдемелі түйін бойлығы:	100.492°
Перигелий аргументі:	275.066°
Серіктері:	63
Физикалық сипаттамалары
Экваторлық радиусы:	71,492 ± 4 км[4][5] 11.209 Earths
Полюстік радиусы:	66,854 ± 10 км[4][5] 10.517 Earths
Бет ауқымы:	6.21796×1010 км²[5][6] 121.9 Earths
Деңгейі:	1.43128×1015 км³[3][5] 1321.3 Earths
Массасы:	1.8986×1027 kg[3] 317.8 Earths
Тығыздығы:	1.326 g/cm³[3][5]
Экватордағы еркін түсу үдеуі:	24.79 m/s²[3][5] 2.528 g
жыту жылдамдығы:	59.5 км/с[3][5]
Жұлдыздық айналым мезгілі:	9.925 h[7]
Экватордағы айналым тездігі:	12.6 км/с 45,300 км/сағ
Біліктік еңкейісі:	3.13°[3]
Солтүстік полюстің оң үдемелігі:	268.057° 17 h 52 min 14 s[4]
Солтүстік полюстің ауытқылауы:	64.496°[4]
Альбедо:	0.343 (bond) 0.52 (geom.)[3]
Беттік темп-сы:    1 bar level    0.1 bar	ең аз мағ. ең көп 165 K[3] 112 K[3]
Көрінетін жұлд. шама:	-1.6 to -2.94[3]
Бұрыштық өлшемі:	29.8" — 50.1"[3]
Атмосферасы
Беттік қысымы:	20–200 kPa[8] (cloud layer)
Құрамы:	89.8±2.0% Hydrogen (H2) 10.2±2.0% Helium ~0.3% Methane ~0.026% Ammonia ~0.003% Hydrogen deuteride (HD) 0.0006% Ethane 0.0004% Су Ices: Ammonia water ammonium hydrosulfide(NH4SH)

"Чандра" деректері бойынша юпитердің гамма-диапазонында сәулеленуі.

Қызылжұлдыз бен Сатурн (Қоңырқай) ғаламшарларының арасында орналасқан. Есекқырған күннен 773 млн. шақырым қашықтықта орналасқан. Есекқырған Күн жүйесінің ең үлкен ғаламшары. Диаметр бойынша ол Жерден 11 есе, ал салмағы бойынша 300 есе үлкен.

Есекқырғанның бір жылы Жердегі 11 жылына сәйкес, яки Есекқырған Күнді 11 жылда бір айналады. Бірақ Есекқырғанда Жердегідей жыл мезгілдері жоқ, өйткені ғаламшардың белі оның орбитасының жазықтығына перпендикуляр болып тұр. Есекқырғанның, Жермен сәйкестегенде, жылы ұзақ болса, тәулігі өте қысқа.

Есекқырғанның бір тәулігі 9 сағат 50 минутқа сәйкес. Ол бар үлкен ғаламшарлар секілді өте жылдам өз белін айналады.

Ғаламшар бетіндегі орта шама температурасы −138 °C. Есекқырғанның табиғи серіктері — Еуропа (серік), Каллипсо, Ио, Ганимед.

Атауы

Юпитер көне юнандардың Зевс құдайының мадағына атаған. «Юпитер» бұл Зевс құдайының латын аты.

Қазақтың атауы «Есекқырған» ғаламшардың ерте аспанға шыққанынан пайда болған. Есек керуенді басқаратын адамдар оны Шолпан ғаламшарымен шатасып, есектерді ерте оятқан. Есектер дұрыс дем алмай, таңертенге шейін шыдай алмағаннан өліп қырылған. Соңдықтан ел аузында ғаламшарды Есекқырған деп атау бастаған.

Серіктері

Толық мақаласы: Юпитер серіктері

Әртүрлі жазбаларда Юпитердің әртүрлі серіктер саны келтіріледі. Ресми деректерде ғаламшардың 95 серігі бар деп жиі жазылады. Ең ірі серіктерді Галилей серіктері деп атайды, өйткені оны Галилео 1610 жылы алғаш бақылаған. Олар: Ганимед, Ио, Еуропа және Каллисто. Юпитердің барлық үлкен серіктері синхронды түрде айналады және планетаның күшті толқындық күштерінің әсерінен Юпитерге қарай әрқашан бір жаққа қарайды. Юпитердің де әлсіз сақиналары бар, олар «Вояджер-1» 1979 жылы Юпитерді ұшып өтуі кезінде табылған^[9].

Юпитердің Галилей тапқан ең танымал төрт серігін қарастырайық.

• Ганимед - Күн жүйесіндегі ең ірі серік. Ол тіпті кейбір ғаламшарлар, атап айтқанда, Меркурий мен Плутоннан да ірі.
• Ио - Юпитердің тамаша серігі. Күн жүйесінде геологиялық ең белсенді дене. Оның бетінде бір уақытта жиырмаға тарта жанартаулар атқылап, балқыған күкірт өзендері ағып жатады.
• Еуропа - тауы жоқ мұзды әлем, Соңғы мәліметтерге сүйенсек, мұздың астында жүз км тереңдікте су пайда болуы мүмкін. Ал онда, өз кезегінде бір жасушалы балдырлар өмір сүруі мүмкін.
• Каллисто - ең күңгірт әрі мұзды серік. Күн жүйесінде кратерлері ең көп дене. Ғаламшар бетінде өте терең шұңқыр бар, ол планетаның төрт миллиард жыл бұрын астероидпен соғысқандығын айтады. Оны алғаш Галилео Галилей байқаған Галилей серіктерінің бірі болып, ірі серік ретінде Меркурийдің үлкендігіндей көлемге ие.

Юпитер - үлкен ғаламшар, соның арқасында ол Күн жүйесіндегі барлық планеталар үшін қорғаныс болып табылады, өйткені оның гравитациялық әсерінен ол көптеген ғарыштық денелерді, кометаларды, метеориттерді, астероидтарды тартады. Мысалы, 1992 жылы қызықты құбылыс байқалды - Юпитердің Шумейкер-Леви кометасымен соқтығысуы. Толқындық күштердің әсерінен комета фрагменттерге бөлінді.

Алып планеталарды зерттеудің бүкіл тарихы «Пионер», «Вояджер», «Галилео» және т.б. сияқты құрылғылармен байланысты болды. 1972 жылы және 1973 жылы АҚШ-тың алғашқы ғарыш кемесі «Пионер-10 және -11» Юпитерге жіберілді. «Вояджер-1 және -2» ғарыш аппараттары да 1977 жылдың күзінде ұшырылып, планетаға 1979 жылы жетті. 1995-2003 жылдар аралығында «Галилео» ғарыш кемесі Юпитерде жұмыс істеді. «Галилео» көмегімен ғалымдар «Шумейкер-Леви» кометасының құлауын байқады.Олар 2011 жылы планетаны егжей-тегжейлі зерттеу үшін «Юнон» ғарыш аппаратын ұшырды.

Юпитерге телескоп арқылы қарасаңыз, экваторға параллель орналасқан қызыл-қызғылт сары көлденең жолақтарды көруге болады. Бұл оның бұлттары. Бұлттар жарық аймақтарынан тұратын әртүрлі ендіктер жолақтарында орналасқан аммиак кристалдарынан тұрады. Юпитер бұлттарының қызғылт сары және қоңыр түстері Күннің ультракүлгін сәулеленуіне ұшыраған фосфор мен күкірт бар қосылыстардан туындайды.^[10]

Юпитерде сіз антициклондық құйын деп аталатын қызықты құбылысты байқауға болады, оны Ұлы Қызыл дақ деп атайды. Бұл оңтүстік тропиктік аймақта орналасқан әртүрлі мөлшердегі сопақ түзілу. Бақылаулардың басында оның өлшемдері: ұзындығы - 50 000 км., ал ені – 13 000 км болды^[11].

Қазір оның ұзындығы қысқарып, шамамен 12 000 - 13 000 км құрайды^[12].

Ел аузындағы аңыздардан

Бір жаққа тауар апара жатып, жолда бір бекетке түнеген көпес күзетшіге: Шолпан туа оят, ертерек жүреміз, — деп бұйрық беріп жатып қалады. Ұйқылы-ояу қалғып отырған күзетші бір кезде күншығыстан туып келе жатқан жарық жұлдызды көріп, Шолпан туып қалыпты, тұрыңдар деп керуеншілерді оятады. Таң жақын деп керуен жолға түсіп тартып береді. Бірақ таң атпайды, оның үстіне борасын көтеріліп, күн суытады. Керуен жолдан адасады. Жылы қорадан шығып кеткен есектер суықтан қырылады. Мен Шолпан екен десем, ол есекті қыруға шыққан жұлдыз екен ғой депті аңқау күзетші. Осылай манағы жарық жұлдыз таң алдында туатын Шолпан емес, Есекқырған жұлдызы деп аталады.