Къударлыла
From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Къударлыла (тег. Къуыдар, къуыдайрæгтæ; бир. сан. — къуыдайраг; гюрдж. კუდარები) — тегейлилени этнографик къауумларындан бириди[3], эртдеден бери Къыбыла Тегейни Дзау районуну Къудар ёзенинде джашайдыла.
Башха тегейлиледен тиллери бир кесек айрыды, бир къауум къудар-джава сёзлеуню энчи диалектге санайдыла, бир къауумла тегей тилни ирон диалектини бир тюрлюсюне санайдыла[4].
Remove ads
Джашагъан джерлери
Къударлыла джашагъан джер Къударо деген тарих-этнография район бла чекленеди, ол районну джерлери асламысы бла Джоджора[5][6], Кведрула (Козидон) эмда Квирила сууланы ёзенлериндедиле.
Регионда орус администрация орналгъанына дери, бу территорияны халкъы Къудар джамагъатны къурагъанды, ол джамагъатха эки къауум къошулгъандыла — Къудар (Джоджора сууну бассейнинде) эмда Цон (Квирила сууну ауузунда)[7].
Къудар джамагъатха бир-бирде Къудародан Рачин таула бла айырылгъан Пацагом бла Чеселт сууланы ёзенлеринде джашагъан джамагъатла да киргендиле[8] [9][10].
Къудар элле
Джоджора сууну огъары эмда орта агъымында:
- Лет[11]
- Кацмазта[11]
- Кеуселт (Кевсельта)
- Тамаджин[11]
- Чиста[11][12]
- Кобет[13]
- Морах
- Икотикау[11]
- Стырмасыг
- Саджилзаз[14]
- Накреба (Нанита)
- Везур[11]
- Гулианта (Теблойтикау)
- Надарваз (Албортикау)
- Лесор
- Масыгуат
- Бзитикау (Бзита)
- Зассетикау (Засета)
- Фасраг
- Часавал (Фазикау)
- Шеубан (Уиреуцала)
- Ахсарджин (Ахсаргина)
- Бестаутикау (Шембули)
- Латалон[11]
- Хардисар[11]
- Миртгаджин
Грамула сууну ёзенинде (Джоджораны сол джетеги):
Квириланы ауузунда[16]:
Кведрула (Козидон) сууну ёзенинде[19]:
- Огъары Коз
- Орта Коз
- Тёбен Коз
Чанчахи сууну ёзенинде[20]:
- Кадисар (Гуршеви)[11]
1920 эмда 1990 джыллада къазауатла бла миграцияланы эсебинде Шимал Тегейде да къудар элле къуралгъандыла:
- Ногир
- Сунжа э. б.[21]
Remove ads
Тиллери
Эшитилиую («Къуыдаргом» халкъ джыр) mp3
Къударлыла тегей тилни ирон диалектини къудар-джава сёзлеуюнде сёлешедиле, ала сёлешген тил ирон диалектни эм эски формасына саналады.
Бютеу фонетикалыкъ, морфологиялыкъ эмда лексикалыкъ ышанларына кёре къудар-джава сёзлеу ирон диалектге къошулуб, дюгер диалектден эсе уа бек узакъ турады[22].
Бир-бир авторла (Ю. А. Дзиццойты[23], Г. С. Ахвледиани[24], Б. А. Калоев[25], И. Гершевич[26]) къудар-джава сёзлеуню энчи диалектге санайдыла[27].
Тегей тилни бусагъатдагъы диалект юлешиниую
- Тегей тил
- Дюгер диалект
- Эски-дюгер сёлешиу†
- Тау-дюгер сёлешиу
- Чикола сёлешиу
- Уаллагком сёзлеу (эки диалектни арасында кёчюу)
- Ирон диалект
- Двал сёзлеу† (эски двал сёзлеу) → Къудар-джава сёзлеу (джангы двал сёзлеу)
- Туал сёлешиу† (эки сёзлеуню арасында кёчюу)
- Шимал-ирон сёзлеу
- Урс-туал сёлешиу
- Алагир сёлешиу† (аны орнуна куртатин сёлешиу келгенди)
- Куртатин сёлешиу
- Двал сёзлеу† (эски двал сёзлеу) → Къудар-джава сёзлеу (джангы двал сёзлеу)
- Дюгер диалект
Ирон диалектдеги сёзлеуле бла сёлешиулени тенглешдириу
Адабият тегей тилни ирон вариантыны норма орфографиясы | Эски-двал (двал) сёлешиу (XIX ё. д.) | Къудар-джава сёлешиу (джангы-двал) | Алагир сёлешиу (XX ёмюрден башлаб куртатин сёлешиу орун алгъанды) | Урс-Туал сёлешиу | Куртатин сёлешиу | Туал сёлешиу (XX ё. д.) | Кёчюрюлюую |
Салам | Салам | Салам | Шалам | Салам | Шалам | Салам | Салам |
Кусынц | Кусынч | Кусынч | Кушынц | Кусынц | Кушынц | Кусынц | Этедиле |
Дзæбæх | Джæбæх | Джæбæх | Дзæбæх | Дзæбæх | Зæбæх | Зæбæх | Ашхы |
Цу | Чу | Чу (шу) | Цу | Цу | Су | Су | Бар |
Хуыцау | Хуычау | Хуышау | Хуыцау | Хуыцау | Хуысау | Хуысау | Тейри |
Дзурынц | Джурынч | Журынч | Дзурынц | Дзурынц | Зурынц | Зурынц | Айтадыла |
Цыбыр | Чыбыр | Чыбыр | Цыбыр | Цыбыр | Сыбыр | Сыбыр | Къысха/Чубур |
Цæрдзæнис | Чæрджæнис | Шæрджæнис/Шæрдженис | Цæрдзæниш | Цæрдзæнис | Сæрзæниш | Сæрзæнис | Джашарыкъды |
Чызджы цæстытæ | Кызгы чæстытæ | Чызджы шæстытæ | Чызджы цæштытæ | Чызджы цæстытæ | Чыжджы сæштытæ | Чызджы сæстытæ | Къызны кёзлери |
Remove ads
Белгиле
Джибериуле
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads