Шенген келишиу

Шенге́н келишиу — Европа Бирликни талай къралыны арасында чекледе паспорт-виза контролну къоратыуну юсюнден келишиудю. Аллында 1985 джылны 14-чю июнунда беш европачы кърал бла къол салыннганды ((Бельгия, Нидерландла, Люксембург, Франция эм Германия). Ол кючге 1995 джылны 1-чи майында киргенди.Кечирек аны орнуна ЕБ-ны Шенген законла киргендиле.

Кипр Шенген зона ██ Толу хайырланыу ██ Кючге кирмегенди ██ Къуру полицей эм сюд иш бирлиги

Шенген келишиу бла Шенген законланы тарихи

Европа экономика биригиуню къуралгъан заманында аны баш нюзюрюнде ортакъ сауда къурау болгъанды, ол Тёрт эркинликни болуу магъанагъа келеди:товарланы, къуллукъланы, адамланы эмда капиталланы эркин джюрюую. Товарла бла къуллукъланы эркин джюрютюр ючюн 1958 джыл Таможня бирлик къуралады, аны тышында кёб тюрлю келишиуге къол салыннганды.

Алай а адамланы джюрюулерини эркинлиги бираз къыйын болгъанды. ЕЭБ-ни къралларыны гражданларыа бир къралдан бир къралгъа джолоучулукъ ючюн визала керек болмаса да, паспорт контролну сакъланыуу, паспорт алыргъа керек этгенди, ол а уа заман алгъанды.

Чекде контролну къоратыууню юсюнден келишиу Соглашение о постепенном отказе от пограничного контроля было подписано 1985 джылны 14-чю июнунда беш европачы къралны келечиси бла Мозелни арасында, Люксембургну, Францияны эмда ГФР-ни чеклерини бир-бирине тийген джерде, «Принцесса Мари-Астрид» кемеде къол салыннганды ((Бельгия, Нидерландла, Люксембург, Франция эм Германия). Бу юч къралны чеклерини бир-бирине тийген нохтаны сайлаууну чуруму уа Бенилюксну къралларында паспорт контролну ол заманнга болмагъаны болгъанды.

Аллында кесамат европачы интеграцияны башха структураларындан айры баргъанды, аны чурумларыны бири европа къралланы арасында бу соруугъа бир оюм болмагъаныды.

Келишиуню ал вариантында паспорт контролну акъыртын-акъыртын къоратыууна, эмда энчи улоу мадарланы ызындан къуру визуал осмакълау бегитилгенди. Аннга кёре бу улоула чекде тохтамай, акъыртын ётерге эркин болгъандыла.

1986 джылда Бирикген Европа акт къабыл этиледи, аны баш нюзюрю Европада 1992 джылны 31-чи декабрына дери Европада бирикген сауда къурау болгъанды. Кечирек Маастрихтде къол салыннган Европа бирликни къуралыууню юсюнден кесаматны джараштырыу башланады. Кесамат Европа бирликни гражданствосу деген ангыламны къурагъады. ЕБ-ни гражданлары Бирликни ичинде эркин джолоучулукъ этерге хакъгъа ие болгъадыла.

1990 джылда ол беш кърал Шенген келишиуню кючге кириуюню юсюнден конвенциягъа къол саладыла. Бу конвенция бла паспорт контролну къоратылыуу, тюз паспортланы иелерине виза политиканы унификация этиу, полицей эмда сюд иш бирликни къурау айгъакъланнганды. Келишиу 1995 джыл 7 къралда ишлеб башлайды (Испания бла Португалия къошулады).

1999 джылны 1-чи майында кючге Амстедрам кесамат киреди, ол Европа бирлик кесаматха тюрлениуле къошады. Джангыртылгъан кесаматны V бёлгесине кёре Шенген келишиуню кючге кириуюню юсюнден конвенция ЕБ-ни закон биригимине киреди. Европа закон биригимни бу бёлгеси Шенген келишиуню орнуна кюч алады, эмда Шенген законла деген атны алады.

ЕБ-ни джангы членлери Шенген келишиуге къол салмайдыла, ала Шенген джорукълагъа, ЕБ-ни закон биригимини кесеги кибик, сыйыныргъа кередиле.

Лихтенштейн

Лихтенштейн Швейцария бла 1923 джылдан башлаб таможня эмда чек бирлик джюрютгенди; Швейцария бла чеги сакъланмагъанды; Австрия бла чегин швейцар чек къуллукъ сакълагъанды. Швейцарияны 2008 джылда Шенген зонагъа кириую, эмда ол заманда Лихтенштейнни алкъын ол зонамда болмауу, эки къралны арасында чекни сорууун чыгъаргъанды.

Бийликге Шенген зонаны юсю бла ётмей кирир мадар болмагъаны, эмда Лихтенштейнни ол зонагъа кирир мураты болгъаны себебли, болджаллы энчи оноу этиледи. Толу чек контролну орнуна, Швейцария бла Лихтенштейнни байлагъан джоллада видео къарау салынады. Австрия бла чек а уа Швейцарияны тыш чеги кибик сакъланнганды.Лихтенштейнде дайым джашагъан тыш къралчылагъа тёлеусюз виза берирге келишилгенди. Аны тышында Лихтенштейн кесини законларын Шенген законлагъа келишдиргенди.

Лихтенштейнни Шенген законлагъа къошулуууну юсюнден кесаматха 2008 джыл къол салыннганды, чек контролну да къоратылыуу 2009 джыл сакъланнганды, алай а Германия бла Швецияны Лихтенштейн налог тёлеуден къачханла бла кюрешде аз кюч салгъан оюмну тутуб, контролну къоратыуну талайгъа тыйгъандыла.^[1] Алай а кечирек бу тыйгъычла къоратылгъадыла, эмда чек контроль 2011 джылны 19-чу декабрында толу къоратылгъады.

Къошулуу

Кърал	Келишиуге къошулуу	Чек контролну къоратыу (келлик болуула курсив бла белгиленнгендиле)	Тохтатыула	Къоратыула	Белгиле
Австрия	28-чи апрель 1995	1-чи декабрь 1997
Андорра	—	—			Андорраны джанындан Испания бла Францияны чеклеринде контроль джокоъду, алай а Франция бла Испанияны джанындан сайлама контроль къалгъанды, ол себебден Франция бла Испаниягъа керелик шенген виза бла кирген тыш къралчыла Андорраны легал зиярат этеллик тюлдюле.
Бельгия	19-чу июнь 1990	26-чы март 1995	2000 джылны 10-чу январындан 30-чу январына дери къралда закон тышы болгъан адамланы амнистиясыны себеби бла . 2000 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында.
Болгария	1-чи январь 2007	2024
Ватикан	—	26-чы октябрь 1997			Чек режимге кёре де-факто Италияны кесегиди.
Германия	19-чу июнь 1990	26-чы март 1995	2006 джылда дунияны футболдан чемпионатыны аллы бла эмда аны заманында. G8 33-чю саммитини заманында (2007).		ГДР-ни ГФР-ге 1990 джылны 3-чю октябрында къошулуу бла, Шенген келишиу алгъыннгы ГДР-ни территориясына да джайылгъанды. Огъары-Рейндеги-Бюзинген шахар бла Гельголанд айрымкан ЕБ-ни таможня бирлигине кирмейдиле. Алай а Огъары-Рейндеги-Бюзинген Швейцария бла таможня бирликдеди.
Греция	6-чы ноябрь 1992	26-чы март 2000			Де-юре кючге 1997 джыл киргенди, алай а ЕБ-ни башха къралларыны Грецияны ышангылы эмда къоркъуусуз болгъанына ишеклери болгъаны себебли, де-факто 2000 джылдан.
Дания	19-чу декабрь 1996	25-чи март 2001			Фарер айрымканла Шенген зонагъа кирмегенликге, Шимал паспорт бирликге киредиле. Бу бирликни къралларыны гражданлары айрымканлагъа паспорт контролну ётмей кирирге эркиндиле. Бу хакъ башха къралланы гражданларына (ЕБ-ни да гражданларына) джайылмайды.
Ирландия	29-чу май 2000	—			ЕБ-ни Кенгешине Шенген законла бла айгъакъланган полицей эмда сюд иш бирилкни юсюнден болумлагъа къошулур ючюн тилек берилгенди. Тилек къабыл этилгенди, алай а де-юре алкъын кючге кирмегенди.
Исландия	19-чу декабрь 1996	25-чи март 2001
Испания	25-чи июнь 1991	26-чы март 1995		Сеута бла Мелилья (Испанияны къалгъан территориясына африкан шахарладан кириуде паспорт контроль)
Италия	17-чи ноябрь 1990	26-чы октябрь 1997	G8 Генуяда 2001 джылда эмда Аквилада 2009 джылда тюбешиулерини заманында[2].		Кампионе-д’Италия бла Ливиньо шахарла ЕБ-ни таможня бирлигине кирмейдиле. Кампионе-д’Италия Швейцария бла таможня бирликдеди.
Кипр	1-чи май 2004	—		Айрымканны шимал кесеги Кипр Республиканы контролунда тюлдю, эмда анда ЕБ-ни законлары джюрюмейди.	Законланы толу хайырланыуу, Кипрни Шимал Кипрни Тюрк Республикасы бла чегинде къаты чек режим къураргъа излемегени себебли тохтатылгъанды.
Латвия	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007	24.05-01.06.2010 Ригда НАТО къралларыны Парламент Ассамблеясыны джыйылыуу себебли.
Литва	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007	2008 джылда НАТО-ну къоруулау министрлерини Вильнюсда тюбешиулерини аллы бла эмда аны заманында.
Лихтенштейн	28-чи февраль 2008[3]	19 декабря 2011[4]			Лихтенштейн Европа Бирлик бла таможня бирликде болмагъаны себебли таможня контроль барды.
Люксембург	19-чу июнь 1990	26-чы март 1995
Маджар	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007
Мальта	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007
Монако	—	26-чы март 1995			Чек режимни къарамына кёре де-факто Францияны кесегиди.
Нидерландла	19-чу июнь 1990	26-чы март 1995	2000 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында.	Аруба Кариб Нидерландла
	19-чу декабрь 1996	25-чи март 2001		Шпицберген (Шпицберген трактатха кёре эркин кириш)
Польша	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007	2012 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында.
Португалия	25-чи июня 1991	26-чы март 1995	2004 джылда Футболдан Европаны чемпионатыны аллында эмда аны заманында. 16.-20.11.2010 НАТО-ну къралларыны башчыларыны тюбешиулери себебли.
Румыния	1-чи января 2007	2024
Сан-Марино	—	26-чы октябрь 1997			Чек режимни къарамына кёре де-факто Италияны кесегиди.
Словакия	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007
Словения	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007
Финляндия	19-чу декабрь 1996	25-чи март 2001
Уллу Британия	29-чу май 2000	—			2005 джылны 1-чи январындан башлаб Шенген закон биригим айгъакълагъан полицей эмда сюд иш бирликню юсюнден болумлагъа къошулгъанды. Бу иш бирлик Гибралтаргъа да джайылады.
Маджар	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007
Франция	19-чу июнь 1990	26-чы март 1995		тенгиз арты департаментле
Чехия	1-чи май 2004	21-чи декабря 2007
Швейцария	16-чы октябрь 2004	12-чи декабрь 2008			Швейцария ЕБ-ни таможня бирлигине кирмегени себебли, таможня контроль барды.
Швеция	19-чу декабрь 1996	25-чи март 2001	22-23-чю июль 2011, Норвегияда трагедияны заманында
Эстония	1-чи май 2004	21-чи декабрь 2007	17-23-чю апрель 2010. НАТО-ну тыш ишлерини министрлерини Эстонияда тюбешиулери.
Шенген законланы бютеулей хайырланнган кърал      Де-факто Шенген зонагъа кирген кърал      Шенген законланы хайырланмагъан, алай ала бла байламы болгъан кърал      Шенген законланы толусу бла хайырланмагъан кърал      ЕБ-ни члени болмагъан, келликде ЕБ-ни Шенген законларын толу хайырланыу шарт бла бирлкге кирлик кърал      Шенген законланы хайырланмагъан ЕБ-ни къралы

Къошулмау неда чекли къошулуу

ЕБ-ге Ирландия бла Уллу Британия къошулгъан заманда, ала Бирликни тыш политикасы эмда тыш къоркъуусузлукъ бла байламлы политикасыны къошулмазгъа хакъларын сакълау шартны салгъадыла, ол себебден ала Шенген законланы кёбюсюн хайырландырмайдыла, сёз ючюн, тыш чеклеринде паспорт контролну тутадыла, энчи виза политика бардырадыла.

Шенген законлагъа къошулмаууна, айрымкан къралны чеклерин Бирликден эсе бек сакъларгъа керек болгъанын чурум этгенди.

Ирландия эсе уа бу оюмну тутмаса да, Уллу Британия бла паспортсуз режимни сакълар ючюн, Европа Бирликни шенген законларына къошулмагъанды. Ирландияны къошулмауу, Уллу Британияны къошулмауу бла байламлыды, Уллу Британия къачан болса да Шенген келишиуге къошулса, Ирландия да къошулургъа керек боллукъду.

Джарым хайырланыу

Къралланы ЕБ-ге кириулери, аланы законларын Шенген законла бла келишдиртеди. Алай а Шенген законланы толу хайырынландырыр ючюн талай практика иш бардырыргъа керекди, артыкъсыз да бек Бирликни тыш чеклерин бегитиуде, аннга талай заман керек болургъа боллукъду. Ол себебден талай кърал Шенген законланы толу хайырландыралмайды:

• Кипр Республика.

Бу къралланы бютеу чеклеринде биягъынлай паспорт эмда таможня контроль бардырылады, ала берген къысха болджаллы визала эсе уа (С категория, тюбюрек къара) къуру ол къралланы зиярат этерге хакъ бередиле.

Толу хайырланыу

ЕБ-ни къралларыны асламысы Шенген законланы толу ёлчемде хайрланады:

Австрия  Бельгия  Маджар  Германия  Греция

Дания  Испания  Италия  Латвия  Литва

Люксембург  Мальта  Нидерландла  Польша  Португалия

Словакия  Словения  Финляндия  Франция  Швейцария

Швеция  Эстония

Данияны 1997 джыл Амстердам кесаматха этилген Шенген протоколда бегитилген статусуна кёре, Амстердам кесаматха къол салыннган заманда шенген иш бирликни ёлчеминден аслам къошулмазгъа хакъы барды.

Аны тышында Шенген законланы толу Европа экономика зонагъа/Эркин сатыу-алыуну европа ассоциациясына кирген, алай а ЕБ-ни членлери болмагъан къралла да хайырланадыла :

•  Исландия,
•  Лихтенштейн,
•  Норвегия,
•  Швейцария.

Бу къралланы арасында чекледе дайым тамалда паспорт контроль бардырылмайды (алай а сайлама контроль болургъа болады). Бу къралла берилген къысха болджаллы визала (С категория, тюбюрек къара) шенген визаладыла, ол демек, ол визала Шенген зонаны къралларына барыргъа эркинлик бередиле.