Югославия
Европада 1918-2003-чю джылгъа дери болгъан кърал From Wikipedia, the free encyclopedia
Remove ads
Югосла́вия — Къыбыла Европаны Балкан джарымайрымканында 1918-чи джылда къуралгъан тарих къралды. Адриатика тенгизге чыгъышы болгъанды.
| Югославия серб-хорв. кир. / серб. / макед. / черног. Југославија серб-хорв. лат. / словен. / хорв. / босн. Jugoslavija Унитар кърал (1918—1941) Федератив кърал (1945—2003) | |||||||||
| |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| |||||||||
| Гимни «Himna Kraljevine Jugoslavije / Химна Краљевине Југославије» (1918—1945) | |||||||||
 | |||||||||
| Ара шахары |  Белград | ||||||||
| Тил(лер)и | серб-хорват македон словен тилле | ||||||||
| Валютасы | югослав динар | ||||||||
| Джер ёлчеми | 255 950 км² (1989) | ||||||||
| Халкъы | 23,72 млн адам (1989) | ||||||||
| Кърал оноууну формасы | Дуалист монархия (1945дери) Парламент республика (1946-1974) Къатыш республика (1990-1992) | ||||||||
| Король | |||||||||
| - 1918—1921 | I Пётр (биринчи) | ||||||||
| - 1934—1945 | II Пётр (ахыргъы) | ||||||||
| Президент | |||||||||
| - 1945-1980 | Иосип Броз Тито (биринчи) | ||||||||
| - 2003-2006 | Светозар Марович (ахыргъы) | ||||||||
| Телефон код | +38 | ||||||||
| Интернет домен | .yu | ||||||||
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
.svg){kind=small}
1947-чи джылгъа дери унитар кърал (СХСК, Югославия короллукъ), 1947-чи джылдан башлаб федератив кърал болгъан (ФХРЮ, СФРЮ) Уллу Югославиягъа 6 республика киргенди: Сербия, Хорватия, Словения, Македония, Черногория эмда Босния эм Герцеговина, бусагъатда барысы да бойсунмагъан къралладыла. Гитче Югославиягъа — (СРЮ) — бусагъатда бойсунмагъан къралла болгъан Черногория бла Сербия киргендиле.
Къыбыла славянланы бирлешген кърал-политикалыкъ къуралыш идеясы XVII ёмюрде Славония бла Хорватияны джеринде туугъанды, эмда XIX ёмюрде хорват акъылманла-иллиристле джайгъандыла. Югославия Биринчи дуния къазауатдан сора Австрия-Маджар имерияны чачылыуу бла XX ёмюрню башында къуралгъанды. XX ёмюрню аягъында — XXI ёмюрню башында кърал талай къралгъа чачылгъады.
Серб эмда хорват лингвистлени иш бирликлерини эсебинде, биринчи кърал тил болуб сербхорват неда хорватсерб тил баямланады. Экинчи дуния къазауатдан сора бютеу союз республикаланы тиллери тенг кърал тилле болуб баямланадыла. Ала болса да серб тил бираз онглулукълу болгъанды. Халкъыны асламысы — къыбыла славянла: боснякла (бошнякла), серблиле, хорватлыла, словенлиле, македонлула, черногорлула (къаратаулула), славян болмагъан халкъла — албанлыла эмда маджарлыла. Аладан аз джамагъатла тюрклюле, русинле, словакла, румынлыла, болгарлыла, итальянлыла, чехле.
Remove ads
Тарих
Югославия Короллукъ (1918—1945)
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Югославия Короллукъ.
Австрия-Маджарны чачылгъанындан сора, аны территориясында къуралгъан Словенлилени, хорватлыланы эмда серблилени къраллары Сербия короллукъ бла бирлешиб 1918-чи джылны 1-чи декабрында Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени короллугъу атны алады[1]</ref>. Аны биринчи королу I Пётр Карагеоргиевич болады. Короллукъну халкъла арасы таныу Парижде Антантаны келечилерини джыйылыуунда болгъанды.[2]
Король Александр
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: 6-чы январны диктатурасы.
1928-чи джылны 20-чы июнунда серб депутат Пуниша Рачич оппозиция болгъан Хорват элчи партияны беш членине Халкъ скупщинада[en] шкок атханды, аны эсебинде эки депутат алайда огъунакъ ёледиле, партияны лидери Степан Радич талай ыйыкъдан ёледи. [3] 1929-чу джылны 6-чы январындакороль I Александр конститутцияны къоратады, политикалыкъ партияланы джасакълайды эмда бютеу тындырыучу властны къолану джыяды, къралны атын да Югославиягъа тюрлендиреди.[4]. Сепаратист тенденцияны аллын тыяр умутлу болгъанды. Ол джангы конституцияны[en] теджейди эмда 1931-чи джылда кеси салгъан диктатураны къоратады.[5]
Королну Франциягъа келиуюню заманында Марселде македон революционер Владо Черноземский ёлтюреди.[6][7][8][9][10][11][12][13][14][15][16][17][18][19] Аны орнуна онбир джыллыкъ джашы II Пётр келеди, эмда акъыл-палыкъ болгъунчу аны экиде тургъан къарнашы II Павел башчылыкъ этген регент кенгеш къралда оноуну джюрютеди.[20]
1934—1941
Принц Павел фашист къралланы басымларына бой бериб, Югославияны къазауатдан къутхарыр умут бла, 1941-чи джылны 25-чи мартында Венада Ючлю пактха къол салыб, Югославияны къошады. Алай а бу оноугъа халкъ къаршчы чыгъады. Баш чынлы аскер абычарла бу кесаматха къаршчы чыгъыб кърал тёнгеретиу этедиле. Генерал Душан Симович властны кючлеб, Венадан келген делегацияны тутады, принц Павелни къралдан къыстайды, регентликни тыйыб, 17-джыллыкъ Петргъа бютеу оноуну толусу бла береди. Гитлер Югославиягъа 1941-чи джылны 6-чы апрелинде чабады, аны бла бирге Муссолини джетишимсиз болгъан Грециягъа да чабады.[21][22]
Экинчи дуния къазауат
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Югослав операция.
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Экинчи дуния къазауатны югослав фронту.
Экинчи дуния къазауатны джылларында Югославия Гитлерге къаршчы коалиция джанлы къазауат этгенди, нацист Германия Апрель уруш атны джюрютген оперкцияда оккупация этеди[23]. Кампания 1941-чи джылны 6-чы апрелинде къорууланмагъан Белградны бомбалау бла башланады. Югославияны авиациясы бла хауа къоруулауу биринчи кюн огъунакъ къаушатылады, Белградны уллу кесеги джер бла тенг этиледи, тюз адамланы ичинде къурман тюшгенле мингле бла саналадыла. Баш аскер бачшылыкъ бла фронтдагъы аскер бёлеклени арасында байлам юзюледи, аны эсебинде: миллионлукъ югослав аскер чачылышады, 250 мингден аслам аскерчи джесир тюшеди. Нацистлени къоранчлары 151 ёлген, 392 ждаралы эмда 15 тас болгъан адам болады.
Оккупациядан сора Югославияны территориясында кенг джайылгъан партизан къозгъалыу башланады, ёлчемлери бла Европада СССР-ни санамай эм уллу партизан къозгъалыу болгъанды. Оккупация этген властла Югославияны территориясында алагъа джанлы болгъан Бойсунмагъан кърал Хорватия (Хорватия, Босния эм Герцеговина) къурайдыла. Гитлерчиле бла къазауат этген, коммунист къозгъалыуну алчысы Иосип Броз Тито Кюнчыгъышны къраллары бла да, аллында СССР бла да иги ангылашады.
1943-чю джылны ноябрыны аягъында Югославияны азатлауну миллет комитети къуралады, ол Болджаллы революцион правительствону орнун тутханды.[24]
Серблилени оккупантлагъа къаршчы партизан урушлары асламысы бла таулада баргъанды, эмда аллында ол кюрешге башчылыкъ серб генерал Драголюб Михайлович этгенди, ол кесини тёгерегине югослав элитадан къалгъанланы джыялгъанды. Михайловичге тыйгъыч болгъан, аны тёгерегинде эмда аны джанлыла къралда белгили адамла болгъанлары себебли, Белградда эмда башха шахарлада кёб джууукълары эмда мюлклери болгъанды. Немецле уа къанлы шантаж политиканы бардыргъандыла, джюзле бла адамланы ёлтюргендиле. Быллай политиканы эсебинде, Михайлович алла позициягъа келгенди, аны командирлери немецле бла келишиб, ала серблилени джууукъларына тиймезге, была да немецлеге чабмазгъа деб оноулашханлары кёб болгъанды. Михайловични юсюнден Уинстон Черчилль былай айтханды: "Быллай бек къыйын болумда бузулмагъан Михайловични бедишлерге боллукъду, алай а тарих адилирекди, аны атын серб патриотланы тизмесинден кетерлик тюлдю".[25]
Черчиллни мемуарларына кёре, партизан Титону мамыр халкъгъа къаршчы къанлы репрессияла, эллени кюйдюрюу тыймагъандыла. Партизан къозгъалыуланы тюрлю-тюрлю агъымлары бир-бирлери бла тиклешедиле, Титону партизанлары четникле бла оккупантланы арасында келишиулени иш этиб бузгъанлай тургъандыла. Андан сора немецле четникледен болгъан аманатланы ёлтюрюб башлайдыла, чентикле уа аннга джууабха Титону партизанларыны юсюнден информацияны бергендиле.[25]
Югославияны Экинчи дуния къазауатда къоранчлары тюрлю-тюрлю тинтиучюлеге кёре бир-биринден иги кесекге айрылады - 1 миллиондан 1 миллион 800 минг адамгъа дери, алай а арт джыллада ышанырча тинтиуледе ол къоранчланы 1 миллиондан азыракъ болгъаны оюмгъа келинеди.[26] [27] [28] [29]
Болалмагъан «Уллу Югославия»
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Балкан Федерация.
Къазауатдан сора Иосип Броз Тито Балкан Федерация аты бла Уллу Югославия къурар муратлы болгъанды, Сталин эмда Димитров бла бирге бу оноу сюзюлгенди. Тито Белградда аралыгъы болгъан Югославия эмда федерал республикала болуб Болгария бла Албанияны бирлешдирирге излегенди. Аллында югослав-албан эмда югослав-болгар экономика-таможня бирликле къурулгъандыла, алай а артдан не Уллу Югославия, не Албанияны къошулуу, не Болгария бла бирлик болуналмагъанды, Албанияны эмда Болгарияны башчылыкълары бла къарамлары келишмегени себебли, бу проект къагъытда къалгъанды, кечирек Сталин бла айрыллгъанындан сора уа ахыры бла тарихге кёюмлгенди бу идея.
Социалист Югославия (1945—1991)
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Социалист Федератив Республика Югославия.
Югославия алты социалист республикадан къуралгъан федерация болгъанды: Демократ Федератив Югославия (1945-ден), Федератив Халкъ Республика Югославия (ФХРЮ) (1946-дан), Социалист Федератив Республика Югославия (СФРЮ) (1963-ден).
Социалист Югославияны миллет къуралыш моделини тамалында федерализм сайланнганды. СФРЮ-ну 1974-чю джылдагъы конституциясына кёре федерацияны сёбъектлери алты социалист республика бла эки автоном социалист край болгъандыла. Югославияда джашагъан бютеу халкъла тенг саналгъандыла. Титону миллет-кърал реформалары бир къауум джетишимлеге келтиргенди: къазауатны заманында этник тазалаула унутула башлагъандыла, къралда халкъла арасы тиклик да ауурлугъун азайтханды. Башчылыкъ джангы халкъланы башында миллет биригиу — югослав халкъны къуралгъанын баямлагъанды. Кеслерин югословенлеге санагъанланы (асламысы къатыш юйдегиледе тууугъанла болгъандыла) саны тергеуден тергеуге кёбейгенлей тругъанды, Югославияны чачылыууна аланы халкъны санында юлюшю 5 % озгъанды.
Югославияны коммунист партиясыны лидери Иосип Броз Тито бла Сталинны арасында келишмегенлик СССР бла Югославияны арасында байламланы юзюлюуюне чурум болгъанды. Югославиягъа эмда аны башчылыгъына къаршчы кючлю идеология компания башлатылгъанды. Сталин ёлгенден сора бу келишмегенлик алгъынча кючлю болмаса да, Югославия Варшава кесаматны организациясына кирмегенди, эмда НАТО бла аннга къаршчы колониялыкъ зулмудан азатланнган къралладан къуралгъан Къошулмауну къозгъалыуун къурагъанды. Тито башчылыгъ этген джыллада Югославия Кюнбатыш бла бир къауум коммунист режимлени арасында келечилик ролгъа ие болгъанды (сёз ючюн, маоист Къытай).
Иосип Броз Титону режими кюнбатшы эмда кюнчыгъыш къралланы блокларыны арасында табсызлыкъла бла кеси хайырына ойнагъанды, эмда къазауатдан сора онджыллыкълада Югославия иги терк айныб башлагъанды.
Югославияда децентрализация процессле
Урушдан сорагъы Югославияны экономикалыкъ эмда политикалыкъ системасы совет юлгю бла ишлениб башлагъанды, алай а 1949-чу джылда Сталин бла келишмезликледен сора болгъан айрылыу, къралны талманы бир тюрлю боллугъуна джол ачханды. Югославияны джашаууну эмда айныууну он джылла бла аллына нюзюр салгъан — «Ишчи коллективле джанындан кърал мюлк предприятиелени эмда баш мюлк биригиулени оноуун этиуню юсюнден баш закон» алынады[30]. Бу закон ишчи коллективлеге предприятиеде оноуну джюрютюуде башчылыкъ этген ишчи кенгешни сайларгъа эркинлик бергенди, алай а башха джаны бла къаралса, бу закон Югославияны децентрализациясына джол ачханды.
Бу джолда эндиги атлам «Федератив Халкъ Республика Югославияны джамагъат эмда политикалыкъ къурулушуну эмда властны союз органларыны юсюден закон» болады[31], ол кеси оноуну принциплерин бегитеди эмда аны политика сферагъа да бир къауум затларын джаяды. Белгиленнге курс Югославияны коммунист партиясыны 1952-чи джылда баргъан 6-чы съездини бегимлери да бегитгенди.
Халкъны ангысында децентрализация курс белгили политикачы Милован Джиласны «Борба» газетде 1953/54 номеринде къралны демократлашыууну андан ары бардырыуун излеб статья да кючлендиргенди. Бу статьяла джамагъатны эсин къозгъагъандыла, кърал башчылыкъда аккыллылыкъ болса да, бу курс андан ары бардырылгъанды.
1963-чю джылда джангы конституция алыннганы бла къралгъа джангы ат аталады — Социалист Федератив Республика Югославия (СФРЮ). Республикала бла крайланы хакълары кенгередиле, экономика джанындан да аслам эркинлик аладыла.
Алай болса да, Югославияда социал эмда миллет келишмегенликле ёсе баргъандыла. 1968-чи джылны майында Белградда студент демонстрацияла[sr] «Къызыл буржуазия къорасын!» лозунг бла баргъандыла. 1968-чи джылны ноябрында косовочу албанлыла Косовода биринчи миллетчи аякъланыулары болгъанды. 1971-чи джылда Хорватияда, республиканы федерацияда хакъларын кенгертиу эмда демократ эмда экономика реформаланы бардырыу нюзюр бла къозгалыу къуралады (Хорват джаз). Алай а хорватланы демонстрациялары чачыу-къучуу этиллгенди, аны ызындан Хорватия бла Сербияны башчылыгъында тазалаула башланнгандыла.
1971-1972-чи джыллада Словения, Хорватия эмда Сербияда республикан коммунист партияланы башчылыгъында реформачы къозгъалыула кюч ала башлайдыла, Тито аланы кесине къоркъуу болгъанын ангылаб, 1971 джылда Хорватияда "миллетчилени", 1972-чи джылда эсе уа Сербияда "либералланы" къаушатады. Талай замандан ол къадар Словениядагъы "технократлагъа" да келеди, Македония бла Босния эм Герцоговинаны коммунистле союзларында реформатарла да къоратыладыла.
1974-чи джылда алыннган конституция союз республикаланы хакъларын кенгертеди, Сербияны автоном крайлары — Воеводина бла Косовону эркинликлери да республикаланыкъына джууукълашады.
Титону 1980-чи джылда ёлюмюнден сора, экономика табсызлыкъларыны шартларында, 1981-чи джылда Косовода конфликт башланады.
Югославияны чачылыуу
Википедияда бу теманы юсюнден энчи статья барды: Югославияны чачылыуу.
Югослав федерацияны чачылыууну факторларыны эм башларында Титону ёлюмю, эмда аны ызындан келгенлени экономика эмда миллет политикада джетишимсизликлери, дуния социалист системаны чачылыуу, Европада миллетчиликни баш кёлтюрюую болгъанды. 1990-чы джылда СФРЮ-ну бютеу республикаларында эркин сайлаула ётедиле. Барысында да миллетчи кючле хорлайдыла.
Миллетле арасы татыусузлукъну ёсюую себебли, Титону осияты бла къралда президент къуллукъ къоратылады, къралны башына Президиум келеди, аны къурамындагъыла (союз республикаланы эмда автоном крайланы башчылары) джыл сайын бир-бирлерин алмашдырыб президиумгъа башчылыкъ этгендиле. 1980-чи джылланы арасындагъы къысха экономикалыкъ джашнаудан, терк тыйылмагъан инфляция аны ызындан да экономиканы оюулуу келеди. Бу болум экономика джанындан айныгъан Сербия, Хорватия эмда Словения бла башха республикаланы арасын бузады.
1991-чи джылдагъы политикалыкъ кризисни баргъанында алты республикадан тёртюсю айрылады: Словения, Хорватия, Босния и Герцеговина, Македония.
Remove ads
Къурам
Уллу Югославия
Серблилени, Хорватлыланы эмда Словенлилени Короллугъу (СХСК), Югославия Короллукъ(ЮК)
- Драва бановина
- Тенгиз джагъа бановина
- Зета бановина
- Сава бановина
- Морава бановина
- Врба бановина
- Дрин бановина
- Вардар бановина
- Дунай бановина
- Белград
- Хорват бановина (1939) — Сава эмда Тенгиз джагъа бановиналаны бирлешдириуден къуралгъанды
Федератив Халкъ Республика Югославия (ФХРЮ), Социалист Федератив Республика Югославия (СФРЮ)
Социалист Югославия социалист республикаладан къуралгъанды (1963-чю джылгъа дери — халкъ республикаладан); аны тышында Сербияны къурамында эки социалист автоном край (1963-чю джылгъа дери — автоном область) болгъанды.
.svg)
.svg)
.svg)
Гитче Югославия
«Ючюнчю Югославия» — Союз Республика Югославия (СРЮ)
- Сербия (союз республика)
- Косово эм Метохия (автоном край, кертиликде — халкъла арасы протекторат)
- Воеводина (автоном край)
- Черногория (союз республика)
 Югославия (1916—2006)  | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1918 джылгъа дери | 1918 джыл | 1918—1941 джыл | Экинчи дуния къазауат | 1946 джыл | 1946—1991 джыл | 1991—2006 джылла | с 2006 джыл | |
| Крайна Герцоглукъ | Словенлилени, хорватлыланы эмда себрлилен къраллары | Югославия Короллукъ (1929 дери «Серблилени, хорватлыланы эмда словенлилени короллугъу») (1924 джылдан Риеканы кесеги) | Любляна провинция (Италияны къурамында) | Демократ Федератив Югославия | Социалист Федератив Республика Югославия (1963 дери«Федератив Халкъ Республика Югославия») ( 1954 джылдан Триестны бир кесеги да) | Словения | ||
| Хорватия эм Славония, Далмация, Тенгиз джагъа | Бойсунмагъан кърал Хорватия (Боснияны да кючлегенди) |
Хорватия (в 1991—1995 джыллада Хорватияны территориясында кесин баямлагъан Республика Серб Краина болгъанды) | ||||||
| Австрия-Маджарны къурамында Босния | Босния эм Герцеговина (в 1991—1995 джыллада: Республика Босния эм Герцеговина эмда кесин байалмагъан Серб Республика эмда Герцег-Босна) | |||||||
| Воеводина Транслейтанияны къурамында | Банат, Бачка эм Баранья, Банат Республика | Банат (фольксдойче управление), Оккупациядагъы Воеводина | Союз Республика Югославия (Сербия эм Черногория) | Сербия эм Черногория (Сербия эмда Черногория) | Сербия | |||
| Сербия Короллукъ | Сербия Короллукъ | Сербия (Ужица) | ||||||
| Косово Албанияны къурамында | Косово (2008 джылдан бойсунмагъан кърал | |||||||
| Черногория Короллукъ | Черногория Короллукъ | Черногория | ||||||
| Вардарс бановина (Сербияны кесеги) | Бойсунмагъан республика Македония | Шимал Македония | ||||||
Remove ads
Белгиле
Литература
Джибериуле
Wikiwand - on
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Remove ads