From Wikipedia, the free encyclopedia
Ёлчем биримлени халкъла арасы системасы, ЁС (SI, фр. Système International d’Unités) — ёлчемлени халкъла арасы системасыды, метрик системаны бусагъатдагъы вариантыды. ЁС дунияда эм кёб хайырланнган ёлчем бирим системады. Аны тюз джашауда да, илмуда да, техникада да хайырландырадыла. Алай а электродинамикада илму ишлени асламысы Биримлени Гаусс системасы бла хайырланады. Бусагъатда ЁС дунияны къралларыны асламысында баш бирим ёлчелеу системасыды, кеслерини энчи бирим системалары болгъан къраллада (сёз ючюн АБШ) биримлени ангылатыулары ЁС-ни биримлерини юсю бла ангылатыладыла.
ЁС XI Мардала бла ауурлукъланы юсюнден генерал конференцияда къабыл этилгенди, аны ызындан келген талай башха конференция эсе уа ЁС-де талай тюрлендириу этгендиле.
ЁС джети баш эмда къуралгъан физика уллулукъну биримин белгилейди , аны тышында индекследа орун аладыла. Биримлени белгилеуде стандарт къысхартыула бла аладан къуралгъан биримлени джазыууну джорукълары бегитилгендиле.
Баш биримле: килограмм, метр, секунд, ампер, кельвин, моль эмда кандела. ЁС-ни ичинде бир бирим башхадан къуралаллыкъ тюлдю.
Къуралгъан биримле баш биримлелден алгебраик ишлеулени эсебинде къураладыла (юлешиу, керелеу). Бир-бир къуралгъан биримлеге ЁС-де энчи атла берилгендиле.
Индекслени биримлени алларына къошаргъа боллукъду, аны магъанасы- биримни белгили бир сау саннга, 10-ну дараджасына къатларгъа неда юлеширге керекди. Сёз ючюн, "кило" индекс миннге къатларгъа кереклисин белгилейди (километр=1000 метр). ЁС-ни индекслерин дагъыда онлукъ индексле ат бла белгилейдиле.
ЁС-ни бирими гитче харифден джазылады, къысхартылыуундан сора нохта салынмайды.
Къуралгъан биримле баш биримлени юсю бла къатлауну неда юлешиуню болушлугъу бла чыгъарылыргъа боладыла. Бир-бир къуралгъан биримлеге тынч болур ючюн энчи атла берилгендиле, аллай биримлени атларын математика чыгъарыулада джангы къуралгъан биримле къурар ючюн хайырланыргъа боллукъоду.
Къуралгъан биримни белгелеген физика закондан неда ол белгилеген физика уллулукъну юсю бла математика чыгъарыу къуралады. Мисалгъа, терклик - санны заман биримде ётген аралыгъыды; ол себебден теркликни ёлчелеуню бирими - м/с (секундха метр).
Бир-бирледе бир бирим тюрлю-тюрлю джазылыргъа болады, алай а джашауда эм кёб джюрюген эмда физика магъанасына эм бек келишген аты хайырланады. Мисалгъа, кючню моментин белгилеуде Н·м хайырландырыргъа керекди, м·Н неда Дж хайырланмайдыла.
Уллугъу | Ёлчем бирими | Белгилениую | Чыгъарыуу | ||
---|---|---|---|---|---|
Россияда аты | халкъла арасы аты | Россия | халкъла арасы | ||
Джассы мюйюш | радиан | radian | рад | rad | м·м−1 = 1 |
Санлы мюйюш | стерадиан | steradian | ср | sr | м²·м−2 = 1 |
Цельсийни¹ шкаласы бла Цельсийни¹ температурасы | Цельсийни градусу | degree Celsius | °C | °C | K |
Фреканс | герц | hertz | Гц | Hz | с−1 |
Кюч | ньютон | newton | Н | N | кг·м/c² |
Энергия | джоуль | joule | Дж | J | Н·м = кг·м²/c² |
Къарыу | ватт | watt | Вт | W | Дж/с = кг·м²/c³ |
Басыу | паскаль | pascal | Па | Pa | Н/м² = кг·м−1·с−2 |
Джарыкъ агъыу | люмен | lumen | лм | lm | кд·ср |
Джарыкъланыу | люкс | lux | лк | lx | лм/м² = кд·ср·м−2 |
Электрика заряд | кулон | coulomb | Кл | C | А·с |
Потенциалланы башхалыгъы | вольт | volt | В | V | Дж/Кл = кг·м²·с−3·А−1 |
Къаршчыланыу | ом | ohm | Ом | Ω | В/А = кг·м²·с−3·А−2 |
Электросыйыныулукъ | фарад | farad | Ф | F | Кл/В = кг−1·м−2·с4·А² |
Магнит агъым | вебер | weber | Вб | Wb | кг·м²·с−2·А−1 |
Магнит индукция | тесла | tesla | Тл | T | Вб/м² = кг·с−2·А−1 |
Индуктивлик | генри | henry | Гн | H | кг·м²·с−2·А−2 |
Электрика ётюулюлюк | сименс | siemens | См | S | Ом−1 = кг−1·м−2·с³А² |
Активлик (радиоактив) | беккерель | becquerel | Бк | Bq | с−1 |
Ионландырыуну таякъланыуну джутулгъан мардасы | грэй | gray | Гр | Gy | Дж/кг = м²/c² |
Ионландырыуну таякъланыуну эффектив мардасы | зиверт | sievert | Зв | Sv | Дж/кг = м²/c² |
Катализаторну активлиги | катал | katal | кат | kat | моль·с−1 |
1. Цельсийни градусу бир кельвиннге тенгди. Кельвин бла Цельсийни шкалалары бири бири бла былай байланыбдыла: °C = K — 273,15
ЁС-ге кирмеген талай бирим, Мардала бла ауурлукъланы генерал конференциясыны оноуу бла ЁС бла бирге хайырланыргъа боллукъдула.
Ёлчем бирим | Халкъла арасы аты | Белгилениую | ЁС-де багъасы | |
---|---|---|---|---|
Россия | халкъла арасы | |||
минут | minute | мин | min | 60 с |
сагъат | hour | сгъ | h | 60 мин = 3600 с |
сутка | day | сут | d | 24 ч = 86 400 с |
градус | degree | ° | ° | (π/180) рад |
Мюйюш минут | minute | ′ | ′ | (1/60)° = (π/10 800) |
Мюйюш секунд | second | ″ | ″ | (1/60)′ = (π/648 000) |
литр | litre (liter) | л | l, L | 1/1000 м³ |
тонна | tonne | т | t | 1000 кг |
непер | neper | Нп | Np | |
бел | bel | Б | B | |
Электронвольт | electronvolt | эВ | eV | ≈1,6021773310-19 Дж |
Атом масса бирим | unified atomic mass unit | а. е. м. | u | ≈1,660540210-27 кг |
Астроном бирим | astronomical unit | а. е. | ua | ≈1,495978706911011 м |
тенгиз миля | nautical mile | миля | - [1] | 1852 м |
тюйюмчек | knot | уз | 1 тенгиз миля сагъатха = (1852/3600) м/с | |
ар | are | а | a | 10² м² |
гектар | hectare | га | ha | 104 м² |
бар | bar | бар | bar | 105 Па |
ангстрем | ångström | Å | Å | 10−10 м |
барн | barn | б | b | 10−28 м² |
Аны тышындада дагъыда бу биримле хайырланадыла: град, джарыкъны джылы, парсек, диоптрия, киловатт-сагъат, вольт-ампер, вар, ампер-сагъат, карат, текс, гал, секундха бурулуу, минутха бурулуу. процент, промилле, фон, октава, декада кибик логарфма биримлени хайырланыргъада болады. Аны тышында кенг джаыйлгъан заман биримледа хайырланадыла, сёз ючюн, ыйыкъ, ай, джыл, ёмюр.
Къат эмда юлюш биримле стандарт къатлаучуланы эмда ЁС-ни индекслерини биримге неда аны атына къошуу бла къураладыла.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.