From Wikipedia, the free encyclopedia
Fundamentalîzma îslamî wek tevgereke purîtanîst, vejînxwaz û reformxwaz a misilmanan hatiye pênasekirin ku armanca wan vegera li pirtûkên damezrîner ên Îslamê ye.[1] Fundamentalîstên îslamî di wê baweriyê de ne ku divê welatên ku piraniya wan misilman in, vegerin ser bingehên dewleteke îslamî ya ku bi rastî cewhera pergala îslamê, di warê pergala wê ya civakî-siyasî-aborî de nîşan dide. Fundamentalîstên îslamî alîgiriya şirovekirineke wêjeyî û orîjînal a çavkaniyên bingehîn ên Îslamê (Quran, Hedîs û Sunnet) dikin, hewl didin ku bandorên ne-îslamî ji her beşê jiyana xwe ji holê rakin[2]. Ew gotina "fundamentalîzma îslamî" wek têgeheke nebaş dibînin ya ku ji aliyê kesên derve ve ji bo vejîna îslamî û aktîvîzma îslamî hatiye bikaranîn.
Fundamentalîzma îslamî
| |
---|---|
| |
biguhêre - Wîkîdaneyê biguhêre |
Pênase diguherin ka fundamentalîzma îslamî bi rastî çi ye û gelo ew çawa ji îslamîzmê (an îslama siyasî) an vejîna îslamî cûda dibe. Peyva fondamentalîzmê ji aliyê kesên ku pêşniyar dikin ku hemî misilmanên serekî bi eslê xwedayî û kamilbûna Quranê bawer dikin û ji ber vê yekê "fundamentalîst" in, şaş tê dîtin.[3] Ev ne peyveke ku ji aliyê kesên derve ve ji bo ravekirina meylên ku di nava Îslamê de têne dîtin jî bê bikaranîn.[4] Profesorekî lêkolînên olî li zanîngeha Georgetown, John L. Esposito, rexne li têgeha "fundamentalîzma Îslamî" kir ji ber cewhera wê ya nezelal û ji ber ku bikaranîna wê bi giranî ji ber çavek rojavayî ya pêşgotinên Xirîstiyanî tê bandor kirin. Li gorî wî, têgînên guncawtir dê "vejînparêziya îslamî" û "aktîvîzma îslamî" bin, ji ber ku kevneşopiyên Tecdîd (vejîn) û Islah (reform) di dîroka olî ya îslamî de, ji sedsalên destpêkê yên îslamî heta demên hevdem, di bin çavan de ne. Di salên 1990î de, dewletên piştî Sovyetê "Fundamentalîzma Îslamî" wek hevwateya "wehabîzmê" bi kar anîn.[5][6]
Hin fundamentalîstên îslamî Seyîd Qutb, Îbnî Siûd, Ebul Ala Mewdudî[7] û Îsrar Ehmed in.[8] Tevgera Wehabî û fînansekirina wê ji hêla Erebistana Siûdî ve bi gelemperî wekî berpirsiyarê populerbûna fundamentalîzma îslamî ya hevdem tê binav kirin. Ji vê çarçoweya herêmî ya taybetî, fundamentalîzma îslamî dikare wekî şaxek rastgiriya tund were dîtin.[9]
Li gel alîgirên tevgerên din ên fundamentalîst,[10], fundamentalîstên îslamî xwedî vê nêrînê ne ku pirsgirêkên cîhanê ji bandorên laîk derdikevin.
Hin alimên Îslamê, wek Bassam Tibî, di wê baweriyê de ne ku, berevajî peyama wan, fundamentalîstên îslamî bi rastî ne kevneperest in. Ew fetwayên ku ji aliyê fundamentalîstan ve hatine derxistin ji Qur'anê wêdetir û bê piştgirî ne, wek fetwaya ku dibêje: "Her misilmanek ku daxwaza rawestandina şerîetê dike, murted e û dikare were kuştin". Kuştina wan murîdyan li gorî qanûnên îslamî nayê darizandin" . Tibî dibêje, "Emrê kuştina misilmanên aqilmend ne îslamî ye, îcadeke bingehîn a fundamentalîstên îslamî ye".[11][12]
Hewldana fundamentalîzma îslamî ya ji bo şerîat û dewleteke îslamî bi têgînên dewleta laîk, demokratîk re dikeve nava nakokiyê, wek Danezana Gerdûnî ya Mafên Mirovan ku ji aliyê navneteweyî ve hatiye destekkirin. Anthony J. Dennis destnîşan dike ku "Dîtinên rojavayî û îslamî yên dewlet, kes û civakê ne tenê ji hev cihê ne, ew pir caran bi tevahî li dijî hev in."[13] Di nav mafên mirovan[14] de ku ji hêla misilmanên fundamentalîst ve têne red kirin ev in:
Şoreşa Îslamî ya Îranê ya sala 1979’an ji aliyê hin zanyaran wekî serkeftina fundamentalîzma îslamî tê dîtin.[25][26][27] Hin zanyar dibêjin ku Erebistana Siûdî jî bi piranî ji hêla prensîbên fundamentalîst ve tê rêvebirin (binêre tevgera Wehabî)[28] lê Johannes J.G. Jansen napejirîne, dibêje ku ew bêtir dişibihe dewleteke misilman a kevneşop, ku cihêbûna hêzê di navbera "mîran" (umarā) û "aliman" (ulema) de heye.[29] Berevajî vê yekê, Jansen amaje dike ku Xumeynî bi parêzbendiya avakirina sîstemeke hukûmeta islamî ku asta herî bilind a desthilatdariyê di destê ulemayê de ye, hat ser desthilatê (li Wilayat al Feqih binêre).[30]
Hin komên fundamentalîst ên Îslamî ev in: El Qaîde, Talîban, Ebû Seyaf, Ensar El-Îslam, Koma Îslamî ya Çekdar a Cezayîrê, Artêşa Îslamê, Boko Haram, Cîhada Îslamî ya Misirê, Laşkar-e-Taiba, Ceyş-e-Mohammed, Cemaah Islamiyeh, Hamas, Harkat-ul-Cîhad el-Îslamî, Harkat-ul-Mucahîdîn, Mucahidînên Hindî, Dewleta Îslamî, Tehrik-i-Taliban Pakistan, Tahrîr el-Şam, Hizb-ut Tahrîr - û gelek komên din.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.