Tirî

Tirî (bi soranî, tirê), fêkîyek havînî ye, şîrîn e rengên wî sor û kesk e. Ji tirî mey û areq tên çêkirin. Dîsa ji tirî mewîjên hişkirî jî, ji bo zivistanê werê xwarin çêdikin. Hevilên tirî li tendirustiya mirov gelek heye ku germoke ("colories") û şekir dide bedenê mirov. Li gorî lêkolînên li ser DNA'ya tirî'yan, warê herî kevin ê çandina wê Kurdistana îro ye^[1]^[2].

Ev gotar li ser fêkiyekî ye. Ji bo gundê bi heman navî li Tirî (gund) binêre.

Tiriyê hî nebûyî re dibêjin qorix.Le li herema Botan jê re dibêjin "bsire". Qorix yî tirş e, wê lomê bi xayê tê xwarin an jî dikine selete. Ku qorix girdibe beng dikeveyê an jî nîv şîrînî dibe pê re dibêjin deneşe. Ku meriv dêneşe pir bixwe li merivan dikeve, zikî merivan pê dêşê. Tirî teze tê xwerin an hişk dikin mewîj. Mewîj ji çêkirina xwînê re rind in. Meriv dikane mewîjan di avê ke û şîrîniyeke bi navî xweşav jê çêke.

Di demê payîzê de rez tê birîn û tirî di mehsereyê de tê pêkirin. Paşê avê tirî dikelînin û dikin şîre. Gellek xwarinên şîrîn ji tirî çêdibin.

Şîrîniyên ji tirî

Bastiq, bastêq an (bi soranî) basûq (?)
Mot an dims, kilorên mot, kilorên nav dims, berfemot, şilik...
Qirme
Sinciq

Şilik

Ferhengoka tirî

Esirandin: Tirî dikine çiwal de û bi lingan diperçiqînin û ava wê diderxin. Ji vê re tê gotin.
Etf: Piştî qurafa tirî, ji navê tiriyê ku di rezberê de çêdibe re tê gotin.
Harsim: Navê weşiyê (tiriyê) hê negihayî ye.
Mehsere (Mahsir): Navê cihê ku esirandin lê tê kirin.
Miştaxe: Navê cihê ku tirî ji bo hişkbûnê lê tê dayîn e.
Qurafa tirî: Navê topkirina (danhevdin) tirî ya ji rez/werz e.
Weşî: Navê guliya tirî ye.

Cureyên tiriyên Kurdistanê

Amobengîyo
Balme
Bilbizêkî li Mêrdînê çêdibe
Bînetetî
Devrovî
Dêwanî
Bisthêşin
Ezazî
Gewrik li Mêrdînê çêdibe
Gozane
Hemsî
Hesenî li Mêrdînê çêdibe
Hewsorik
Hewtop
Hezîranî li Mêrdînê çêdibe
Kerkûş li Mêrdînê çêdibe
Koxer
Işqir
Lipgolik li Mêrdînê çêdibe
Misepq li mêrdînê çêdibe
Mezrone
Nasirkî
Payîzî
Pozgolik
Qerfok li Mêrdînê çêdibe
Qizler
Sincêrî
Sivnik
Tayîfî
Tehnewî
Tilhesenî
Tirêçemîley reş (S)
Tirêbolmazû (S)
Tirêçemîle (S)
Tirêdomîle (S)
Tirêgundke (S)
Tirêkajaw (S)
Tirêmambiray mî (S)
Tirêpaşayî (S)
Tirê payîzî (S)
Tirêreşmirî (S)
Tirîreş li Mêrdînê çêdibe
Tirêsadanî (S)
Tirêsadanîy reş (S)
Tirêserqûle (S)
Tirêsipîke (S)
Tirêsûraw (S)
Tirêteyef (S)
Tirêxoşnaw (S)
Tirêzilkê (S)
Tirêzûres (S)
Tiriyê reqan
Topsipî
Torane
Tortork li Mêrdînê çêdibe
Xanoq
Xoxo (Li herema Botan tiriyên cureyên "Xoxo" rengê wi keske u teama wi mize (şirin u tirşe) u zu digihije.
(S) = bi soranî