Zimanê spanî

Spanî (bi spanî: español) an jî kastîlî (bi spanî: castellano), zimanekî malbata zimanê nûlatînî ye û li Kastîlyaya ku dikeve navenda nîvgirava Îberî peyda bûye. Niha bi 483 milyon axiverên ve yek ji zimanên herî giring ên cîhanî ye. Axiverê zimanê spanî herî zêde li Spanya û Amerîkayê ye. Zimanê spanî piştê zimanê çîniya mandarîn zimanê duyem e ku herî zêde axiverên xwecîhiya wî heye. Piştî inglîzî, çîniya mandarîn û zimanê hîndî çaremîn zimanê ku li cihanê herî zêde tê axaftin.^[2]

Spanî
castellano, español
Welatên lê tê axaftin	Spanya, Venezuela, Arjentîn, Meksîk, Kolombiya, Paraguay, Şîle, Perû, Bolîvya, Guatemala, Hondûras, El Salvador, Nicaragua, Kûba, Ekuador, Belîze, Kosta Rîka, Porto Rîko, Panama, Komara Domînîk, Dewletên Yekbûyî
Herêm	Spanya, Amerîkayê Latînî, Gîneya Ekvatoral
Axiverên zimanê zikmakî	483 mîlyon axiverên zikmakî[1]
Malbata zimanî	Zimanên Îtalî Zimanên romanî Zimanên romanî yên bejahiyî yên rojavayî Beşa galî, îberî û romanî Îberî û romanî ya bakur-navendî Spanî
Awayên kevn
Kodên zimanî
ISO 639-1	es
ISO 639-2	spa
ISO 639-3	spa
belavbuna aviverên Spanî li ser nexşeya cîhan,

Spanî zimanekî di nav beşa galî, îberî û romanî de ye. Zimanê spanî piştê hilweşandina Împeratoriya Romê ya Rojava di 5em sedsalê de, ji zaravayên latîniya gelêrî (vulgar latin) li herêma Romê ya Hispaniayê werar bûye. Şopa spanî bi nivîsên latînî ya herî kevin di sedsala 9an de li bakurê Hispaniayê hatiye dîtin û li bajarê Toledo yekem nivîsên sîstematîk bi vî zimanê hatiye bikaranîn. Toledo di sedsalê 13an de bajarekî giring li Keyaniya Kastîlya bû. Sersala 1492, zimanê spanî ji aliye wekîlên împeratoriya Spanya bi taybetî li Amerîkayê û cihên din li Afrîkayê, Okyanûsya û Filîpînê belav bû.

Hêjmara axiverên pêşbînî

Tê pêşbînîkirin ku ji 437 milyonê zêdetir axiverên zikmakî ya spanî heye. Enstîtuya Cervantes angaşt dike ku bi pêşbînî 477 milyon kes axiverên zikmakî heye û 572 milyon kes zimanê spanî wek yekemîn ziman an jî zimanê duyem diaxive û ji 21 milyonê zêdetir xwendekarê zimanê spanî heye.

Navên zimanê spanî û bêjenasî

Nexşeya welatên spanîaxiver ku cihên bikar anîna castellano (sor) û español (şîn)

Navên ziman

Li Spanya û li welatên spanîaxivêr de ji zimanê spanî re tenê español ("spanî") nabêjin. Her wekî español , castillano ("kastîlî") jî tê gotin. Kastîlî zimanê Keyaniya Kastîlyayê ye û ji zimanên din wek zimanê galîsî, baskî, astûrî, ketelanî, aragonî û oksîtanî cuda ye.

Makezagona Spanî ya 1978, terma castellano bo ravekirina zimanê Fermî li dijî zimanên din li Spanyayê (las demás lenguas españolas) bikar tîne. Xwendina Gotara III wek diêt;

• El castellano es la lengua española oficial del Estado. ... Las demás lenguas españolas serán también oficiales en las respectivas Comunidades Autónomas...
• Kastîlyan zimanê fermî ya dewleta Spanyaye. ... Zimanên dinên spanî li Civatên Xweserî de zimanê fermî bibe

Royal Akademiya Spanî niha li çapamenî da terma español bikar tîne lê ji 1713 heta sala 1923 zimanê castellano cihê español hatîbu bikar anîn

Bêjenasî

Terma castellano ji peyva latînî ya castellanus tê ku wateya castellanus bi pêwendendarê keleh an birc. jixwe peyva Castel tê wateya "keleh".^[3]

Ji bo bêjenasiya terma español pêşniyazên cuda hatiye pêşkêşkirin. Li gorî Akademiya Şahane ya Spanî español ji peyva hispaniolus ya latîniya gelêrî hatiye dariştin. ew jî peyva latînî ya navê parêzgehê Hispania tê ku li nivgiravê Îberî jî nav Hispania de bû.^[4]

Dîrok

Vîzîgot Cartulariesê Valpuesta nivîsen forma kevin ya latînî, di 2010an de ji aliyê Akademiya Şahane ya Spanî wekî tomerê nivîsên peyvê kastîlyanê berê hat diyar kirin^[5]

Zimanê spanî ji zimanê latînî yê gelêrî werar bû ku ew ziman ji aliyê romiyan di demê Şerê Duyem ê Pûnîk de, di destpêka 210 berî zayînê de li nîvgravê Îberî hat.^[6]

Nexşeya kronolojîk ku werarbûna zimanê spanî li Başûr Rojavayê Ewropa de nîşan dide

Spanyolî zimanekî romanî ye û bi vî awayî ji latîniya gelêrî, di bin bandora baskî û erebî de, li bakurê nîvgirava Îberî pêşketiye. Tîpîk ji pêşkeftina fonetîka spanî, di nav tiştên din de, lenîsyon (latînî: vita, spanî: vida), palatalîzasyon (bi latînî: annus, spanî: año) û dîftongîzekirin (guhartinên stûnê) yên "e/o" ji latîniya gelêrî ne (latînî: terra, spanî: tierra, latînî: novus, spanî: nuevo). Di piraniya zimanên din ên romanî de diyardeyên bi vî rengî têne dîtin.^[7][8]

Di dema Reconquista de, ev zaravayê bakur hat birin başûr, û ew hîn jî zimanek hindikahî ye li bakurê Fasê.

Ziman di dema kolonîzasyona Spanyayê de ku di destpêka sedsala 16an de dest pê kir, hat parzemîna Amerîkî, Mîkronezya, Guam, Giravên Mariana, Palau û Fîlîpînê.^[9]

Di sedsala 20an de, spanî jî gihîşt Gîneya Ekvatorî û Sahraya Rojava.

Hejmara spanîaxiverên li gorî dewletên dinyayê

Tabloya jêr hejmara spanîaxiverên li 78 welatê de nîşan dide.

Tabloya spanîaxiverên li cihanê(grî û * zimanê fermî nîşan dide.)

Welat	Nifûs[10]	Spanî wek zimanê duyem [11]	Axiverên zikmakî û axiverên jêhatî ku wek nêzîkê zimanê zikmakî diaxivin [12]	Hejmara hemû axiverên spanî [12][13][14]
Meksîk*	127,792,286 [15]	118.463.449 (92.7%)[16]	123.702.933 (96,8%)[1]	125.875.402 (98.5%)[14]
Dewletên Yekbûyî yên Amerîkayê	327,167,439[17]	41,460,427[18] (13.5%)[19]	41,460,427[20][21]
Kolombiya*	50,372,424[22]	49,522,424 (98,9%)	49,969,445 (99,2%)[1]
Spanya*	47,329,981 [23]	43.496.253 (91,9%)[1]	46.383.381 (98%)[24]
Arjentîn*	45,376,763[25][27]	42,269,777 (95.5%)[28]	44 514 605 (98,1%)[1]	45.104.502 (99.4%)[14]
Venezuela*	32,605,423[29]	31.507.179 (1,098,244 bi zimanê zikmakîyê din va)[30]	31.725.077 (97.3%)[1]	32.214.158 (98.8%)[14]
Perû*	32,824,358[31]	27.211.393 (82.9%)[32][33]	29.541.922 (86.6%)[1]
Şîle*	19,458,310[34]	18 660 519 (281,600 bi zimanê zikmakîyê din va)[35]	18.660.519 (95.9%)[1]	19.322.102 (99.3%)[14]
Ekuador*	17,424,000[36]	16 204 320 (93%)[37]	16.692.192 (95.8%)[1]	16.845.732 (98.1%)[14]
Guatemala*	18,055,025[38]	12.620.462 (69.9%)[39]	14.137.085 (78.3%)[1]	15.599.542 (86.4%)[14]
Kûba*	11,209,628[40]	11 187 209 (99.8%)[1]	11.187.209 (99.8%)[1]
Komara Domînîk*	10,448,499[41]	10 197 735 (97.6%)[1]	10 197 735 (97.6%)[1]	10.302.220 (99.6%)[14]
Bolîvya*	11,584,000[42]	7.031.488 (60.7%)[43]	9.614.720 (83%)[1]	10.182.336 (87.9%)[14]
Hondûras*	9,251,313[44]	9 039 287 (207,750 bi zimanê zikmakîyê din va)[45]	9.039.287 (98.7%)[1]
El Salvador*	6,765,753[46]	6 745 456 [47]	6.745.456 (99.7%)[1]
Fransa	65,635,000[48]	477,564 (1%[49] of 47,756,439[50])	1,910,258 (4%[24] of 47,756,439[50])	6,685,901 (14%[51] of 47,756,439[50])
Nîkaragua*	6,218,321[10][46]	6,037,990 (97.1%) (490,124 bi zimanê zikmakîyê din va)[46][52]	6.218.321 (180,331 axiverên netemam)[46]
Brezîl	211,671,000[53]	460,018 [1]	460,018	6,056,018 [54]
Îtalya	60,795,612[55]	255,459[56]	1,037,248 (2%[24] of 51,862,391[50])	5,704,863 (11%[51] of 51,862,391[50])
Kosta Rîka*	4,890,379[57]	4,806,069 (84,310 bi zimanê zikmakîyê din va)[58]	4.851.256 (99.2%)[14]
Paraguay*	7,252,672[59]	4,460,393 (61.5%)[60]	4.946.322 (68,2%)[1]
Panama*	3,764,166[61]	3,263,123 (501,043 bi zimanê zikmakîyê din va)[62]	3.504.439 (93.1%)[14]
Ûrûguay*	3,480,222[63]	3,330,022 (150,200 bi zimanê zikmakîyê din va)[64]	3.441.940 (98.9%)[14]
Porto Rîko*	3,474,182[65]	3.303.947 (95.1%)[66]	3.432.492 (98.8%)[14]
Keyaniya Yekbûyî	64,105,700[67]	120,000[68]	518,480 (1%[24] of 51,848,010[50])	3,110,880 (6%[51] of 51,848,010[50])
Filîpîn*	101,562,305[69]		438,882[70]	3,016,773[71][72][73][74][75][76][77]
Almanya	81,292,400[78]		644,091 (1%[24] of 64,409,146[50])	2,576,366 (4%[51] of 64,409,146[50])
Maroko	34,378,000[79]	6,586[80]	6,586	1,664,823 [1][81] (10%)[82]
Gînêya Rojbendî*	1,622,000[83]	1,683[84]	918,000[14] (90.5%)[14][85]
Romanya	21,355,849[86]		182,467 (1%[24] of 18,246,731[50])	912,337 (5%[51] of 18,246,731[50])
Portûgal	10,636,888[87]		323,237 (4%[24] of 8,080,915[50])	808,091 (10%[51] of 8,080,915[50])
Kanada	34,605,346[88]	553,495[89]	643,800 (87%[90] of 740,000[91])[92]	736,653[13]
Holenda	16,665,900[93]		133,719 (1%[24] of 13,371,980[50])	668,599 (5%[51] of 13,371,980[50] )
Swêd	9,555,893[94]	77,912 (1%[49] of 7,791,240[50])	77,912 (1% of 7,791,240)	467,474 (6%[51] of 7,791,240[50])
Awistralya	21,507,717[95]	111,400[96]	111,400	447,175[97]
Belçîka	10,918,405[98]		89,395 (1%[24] of 8,939,546[50])	446,977 (5%[51] of 8,939,546[50])
Bênîn	10,008,749[99]			412,515 (Xwendekarên Spanî)[13]
Peravê Diranfîl	21,359,000[100]			341,073 (Xwendekarên Spanî)[13]
Polonya	38,092,000		324,137 (1%[24] of 32,413,735[50])	324,137 (1% of 32,413,735)
Awistirya	8,205,533		70,098 (1%[24] of 7,009,827[50])	280,393 (4%[51] of 7,009,827[50])
Cezayir	33,769,669			223,422[80]
Belîze	333,200[101]	173,597[80]	173,597[80]	195,597[80] (62.8%)[102]
Senegal	12,853,259			205,000 (Xwendekarên Spanî)[13]
Danîmarka	5,484,723		45,613 (1%[24] of 4,561,264[50])	182,450 (4%[51] of 4,561,264[50])
Îsraêl	7,112,359		130,000[80]	175,231[103]
Japon	127,288,419	100,229[104]	100,229	167,514 (60,000 Xwendekarên Spanî)[13]
Gabon	1,545,255[105]			167,410 (Xwendekarên Spanî[13]
Swîsre	7,581,520	150,782 (2,24%)[106][107]	150,782	165,202 (14,420 Xwendekarên Spanî[108]
Îrlenda	4,581,269[109]		35,220 (1%[24] of 3,522,000[50])	140,880 (4%[51] of 3,522,000[50])
Fînlenda	5,244,749			133,200 (3%[51] of 4,440,004[50])
Bulgaristan	7,262,675		130,750 (2%[24] of 6,537,510[50])	130,750 (2%[51] of 6,537,510[50])
Bonaire and  Curaçao	223,652	10,699[80]	10,699[80]	125,534[80]
Norwêc	5,165,800	21,187[110]		103,309[13]
Çekya	10,513,209[111]			90,124 (1%[51] of 9,012,443[50])
Mecaristan	9,957,731[112]			83,206 (1%[51] of 8,320,614[50])
Aruba	101,484[113]	6,800[80]	6,800[80]	75,402[80]
Trînîdad û Tobago	1,317,714[114]	4,100[80]	4,100[80]	65,886[80] (5%)[115]
Kamerûn	21,599,100[116]			63,560 (Xwendekarên Spanî)[13]
Andorra	84,484	33,305[80]	33,305[80]	54,909[80]
Slovenya			35,194 (2%[24] of 1,759,701[50])	52,791 (3%[51] of 1,759,701[50])
Nû Zelenda		21,645[117]	21,645	47,322 (25,677 Xwendekarên Spanî)[13]
Slovakya	5,455,407			45,500 (1%[51] of 4,549,955[50])
Çîn	1,339,724,852[118]			30,000 (Xwendekarên Spanî)[119]
Cîbraltar	29,441[120]	22,758 (77.3%[121])
Lîtvanya	2,972,949[122]			28,297 (1%[51] of 2,829,740[50])
Lûksembûrg	524,853	4,049 (1%[49] of 404,907[50])	8,098 (2%[24] of 404,907[50])	24,294 (6%[51] of 404,907[50])
Rûsya	143,400,000[123]	3,320[80]	3,320[80]	23,320[80]
Sahraya Rojava*	513,000[124]	n.a.[125]		22,000[80]
Guam				19,092[126]
Letonya	2,209,000[127]			13,943 (1%[51] of 1,447,866[50])
Tirkiye	73,722,988[128]	1,134[80]	1,134[80]	13,480[80][129]
Kîpros				2%[51] of 660,400[50]
Hindistan	1,210,193,422[130]			9,750 (Xwendekarên Spanî)[131]
Estonya				9,457 (1%[51] of 945,733[50])
Jamaîka	2,711,476[132]	8,000[133]	8,000[133]	8,000[133]
Namîbya		3,870[134]
Misir				3,500[135]
Malta				3,354 (1%[51] of 335,476[50])
Yekîtiya Ewropayê (ji bilî Spanya)*	460,624,488[136]	2,397,000 (934,984 jixwe hejmarkirî)[137]
Tevahî	7,626,000,000 (Tevahî nifûsa cihah)[138]	476.539.415[92][139] (6,2 %)[140]	498.922.113[92] (6,5 % )	552.081.838[1][139][141] (7,2 %)[142]