Lingua Tongana

Lingua Tongana^[1] (Tongane lea fakatonga) est lingua Austronesia rami Polynesiae in usu plerumque in Tonga, regno circa 104 000 cives habente,^[2] ubi homines lingua pro lingua publica utuntur. Lingua est VSO lingua.

Linguae cognatae

Tongana est una ex multis linguis in ramo Polynesio linguarum Austronesiarum, cum Havaiana, Maoriana, Samoana, et Tahitiana, exempli gratia. Una cum Niueana, ea Tongicum constituit subgregem Polynesiae. Tongana, inusitate inter linguas Polynesias, accentum definitivum habet. Sicut omnes linguae Polynesiae, ea phonologicum Protopolynesiae systema accommodavit.

	Polynesiae sonorum congruentiae
Phonema	Protopolynesia	Tongana	Niueana	Samoana	Rapanuiana	Tahitiana	Maoriana	Lingua Insularum Cook	Havaiana	Latina
/ŋ/	*taŋata	tangata	tangata	tagata	tangata	taʻata	tangata	tangata	kanaka	homo
/s/	*sina	hina	hina	sina	hina	hinahina	hina	ʻina	hina	canus
/h/	*kanahe	kanahe	kanahe	ʻanae		ʻanae	kanae	kanae	ʻanae	mugil
/ti/	*tiale	siale	tiale	tiale	tiare	tiare	tīare	tiare	kiele	gardenia
/k/	*waka	vaka	vaka	vaʻa	vaka	vaʻa	waka	vaka	waʻa	cymba
/f/	*fafine	fefine	fifine	fafine	vahine	vahine	wahine	vaʻine	wahine	mulier
/ʔ/	*matuqa[3]	matuʻa	matua	matua	matuʻa	metua	matua	metua, matua	makua	parens
/r/	*rua	ua	ua	lua	rua	rua[4]	rua	rua	lua	duo
/l/	*tolu	tolu	tolu	tolu	toru	toru	toru	toru	kolu	tres

Abecedarium Tonganum

Tongana in subgenere scripturae Latinae inscribitur. Ordo litterarum in alphabeto vetere, a missionariis excogitato, mutatus est: vocales ad caput indicis ponuntur, et consonantes tum ordine Romano sequuntur. Sic manet in lingua publica per arbitrium concilii regis de orthographia linguae Tonganae anno 1943 edictum; grammatica autem et dictionarium Churchwardianum usitatum ordinem Europaeum anteposuit, qui ex eo tempore semper in usu est:

Alphabetum Tonganum

Littera	a	e	f	h	i	k	l	m	n	ng	o	p	s	t	u	v	ʻ (fakauʻa)
Enuntiatio	/a/	/e/	/f/	/h/	/i/	/k/	/l/	/m/	/n/	/ŋ/[5]	/o/	/p/[6]	/s/[7]	/t/	/u/	/v/	/ʔ/[8]

Ratio

0–9

0	noa
1	taha	2	ua	3	tolu
4	fā	5	nima	6	ono
7	fitu	8	valu	9	hiva

Pro "simplicibus" multiplices numeri decem duos digitos habentibus, numeri modo pleno et "modo telephonico" aeque in usu commune sunt, cum, pro aliis numeris duos digitos habentibus, numeri "modo telephonico" paene semper in usu sunt:

10–90 decies # modus plenus modus telephonicus 10 hongofulu taha-noa 20 ungofulu/uofulu ua-noa 30 tolungofulu tolu-noa . . .

11–99 # modus plenus modus telephonicus 11 hongofulu ma taha taha-taha 24 ungofulu ma fā ua-fā . . .

praeter # Tongana 22 uo-ua 55 nime-nima 99 hive-hiva

100–999 simplices # Tongana 100 teau 101 teau taha 110 teau hongofulu 120 teau-ua-noa 200 uongeau 300 tolungeau . . .

100–999 multiplices # Tongana 111 taha-taha-taha 222 uo-uo-ua 482 fā-valu-ua . . .

1000– # Tongana 1000 taha-afe 2000 ua-afe . . . 10000 mano 100000 kilu 1000000 miliona . . .