Будугъ чӀал

Будугъ чӀал — будугъ халкьдин хайи чӀал. Нах-Дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадин кьибле патан лезги чӀаларик акатзава. Анжах хзандин къене рахазвай чӀал хьиз Азербайжандин Къуба ва Хъачмаз районрин са шумуд хуьрера гегьенш я, асул гьисабдалди Будугъ, Далыкъая, ПӀирусти, Ялаванж ва маса хуьрера. Будугъ чӀалал рахазвайбурун кьадар — 1 агъзур кас тир (1990 йис).

Будугъ чӀал
Вичин тӀвар:	Будад мез
Уьлквеяр:	Азербайжан
Регионар:	Къуба район, Хъачмаз район
Рахазвайбурун кьадар:	1000 кас
Классификация
Категория:	Евразиядин чӀалар
Кеферпатан Къавкъаздин агъа хзан Нах-дагъустан чӀаларин хзан Лезги чӀаларин хел Кьибле патан лезги чӀалар
Кхьинар:	кириллица
ЧӀаларин кодар
ISO 639-1:	—
ISO 639-2:	—
ISO 639-3:	bdk
8-й номердив къейднавай рангуналди будугъ чӀал гегьенш хьанвай чкаяр къалурнава

ЧӀалаз нугъатар авач, адаз виридалайни мукьва чӀал къирицӀ чӀал я.

Дуьньядин терг жезвай чӀаларин сиягьдик ква ^[1][2].

Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал

«Этнолог» журналдин 1990 йисан малуматрив кьурвал, будугъ чӀалал рахазвайбурун кьадар 1000 кас тир ^[3].

Будугъ чӀал Азербайжандин Къуба ва Хъачмаз районрин тахминан 12 хуьре гегьенш я, ибур: Будугъ, Къарадагъ Будугъ, Будугълу, Агъязи Будугъ (Азизуба), Будугълу, Велиуба, Къырхларуба, Рамазан хъишлах, Кьасумтала хъишлах, Къаракъыз, Къаракъыз хъишлах, Гуьне Будугъ (Къарабулах), Далыкъая, ПӀирусти, Ялаванж хуьрер я.

ЧӀалан гьалар

Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада будугъ чӀал терг хьунин кичӀевилик ква. Мектебра будугъ чӀалал тарсар гузвач, аялриз «Дидед чӀал» тарсуна азербайжан чӀални литература чирзава.

Винихъай тӀварар кьунвай хуьрерин гзафбуруна будугъ эгьлияр хайи чӀал квадарна азербайжан чӀалал рахазва. Хъачмаз районда пара кьадарда авай, азербайжанарикай, лезгийрикай, къирицӀрикай ва будугърикай ибарат тир акахьай агьалияр авай хуьрерин алакъадин чӀал — азербайжан чӀал я.

Лингвистикадин характеристика

Будугъ чӀала 9 (10) ахъа тир ва 34 (37) ахъа тушир ванерин фонемаяр ава. ЧӀалаз кьуд жинсинин грамматикадин система хас я, ибур: итим, паб, гьайван ва чан авачир затӀ я. Гзафвилин кьадар -ри паюни къалурзава. Ругуд кьилин падежар ава, абурук комитатив ва посессив кваз. Маса чешмейрив кьурвал и ругуд падежрилай гъейри, будугъ чӀала чка къалурзавай мад 4 - 6 падежар ава.

Алфавит

Кхьинра будугъри азербайжан чӀалакай менфят къачузвайди я.

А а	Аь аь	Б б	В в	Г г	Гх гх	ГӀ гӀ	Д д
Е е	Ә ә	Ж ж	З з	И и	Й й	К к	Кх кх
Къ къ	КӀ кӀ	Л л	М м	Н н	О о	Оь оь	П п
ПӀ пӀ	Р р	С с	Т т	ТӀ тӀ	У у	Уь уь	Ф ф
Х х	Хъ хъ	Хь хь	ХӀ хӀ	Ц ц	ЦӀ цӀ	Ч ч	ЧӀ чӀ
Ш ш	Ъ ъ	Ы ы	Э э	Ӏь Ӏь

Литература

Грамматикадин очеркар

• Дешериев Ю. Д. Будухский язык // Языки народов СССР. Т. 4. М., 1967.
• Alekseev M. Budukh // Indigenous languages of the Caucasus. V. 4, P. 2. Delmar; N.Y., 1994.
• Шейхов Э. М. Будухский язык // Языки мира: Кавказские языки. М., 1999.
• Талибов Б. Б. Будухский язык. М.: Academia, 2007. — 324 с. ISBN 978-5-87444-266-8

ЧӀалан гьалар

• Clifton J. et al. The sociolinguistic situation of the Budukh in Azerbaijan // Studies in languages of Azerbaijan. SIL International, 2002. Vol. 1.

Гафарганар

• Мейланова У. А. Будухско-русский словарь. М., 1984.