From Wikipedia, the free encyclopedia
Oonder Waols (Walon op z'ch Waals, Wallon op z'ch Frans) versteit me de zöstertaol vaan 't Frans die in 't groetste deil vaan 't Belsje gewès Wallonië gesproke weurt.
Waols | ||
---|---|---|
Inheimse name: | Walon | |
Gekald in: | provincies Luik, Name, Luxemburg, umgeving Givet | |
Classificatie: | Indo-Europees Roemaans Gallo-Roemaans Oïl Waols | |
Aantal sjpraekers: | ca. 600.000 | |
Cónservatiegraod: | bedreig (in Belsj), ernstig bedreig (in Fraankriek), oetgesjtörve (in Luxemburg) | |
Officieel taal: | erkind door en in Wallonië | |
ISO-639-code: | wa, wln, wln |
E klein stökske vaan Noord-Fraankriek heet traditioneel 't Waols es volkstaol (naomelek 't meis noordeleke gedeilte vaan de Franse Ardenne, in 't departemint Ardennes, zjus te noorde vaan de Maos), en tot in de jaore zeveteg woort 't in de Luxemburgse dörpkes Doncols en Sonlez gesproke. In de provincie Henegouwe weurt gei Waols meh Picardisch gepraot, roond Aarle en Sankt-Vith Luxemburgs en roond Eupe e Limburgs/Ripuarisch euvergaanks of 'n Ripuarisch dialek. 't Waols is de mojertaol vaan minstens ein miljoen lui. In de stei is 't bekans door 't Frans vervange, en oonder de jonger generatie is 't verval groet, mer 't is sinds einege decennia ouch de taol vaan vernuiende kunsteneers. De taol weurt sinds 1990 door de Waolse gewèsregering erkind es binnelandse regionale taol. Sommege variante vaan 't Limbörgs die gelege zien aon de Waolse taolgrens, wie 't Èèsjdes, gebruke väöl Waolse wäörd en ouch de oetspraok klink in dit Limbörgs Waols.
Wie 't Frans en 't Picardisch huurt 't Waols tot de Oïl-taole, dat zien de taole boe-in 't waord veur "ja" oïl/oui is. In de Middelieuwe trok 't Waols väöl mier op 't toen al normatief Frans vaan Paries, meh umtot de taol conservatiever is heet ze väöl vaan de Middelieuwse klaanke bewaord. 't Middelfranse chapea(u)l (oetspraak [tSape'al]) woort in 't Nuifrans chapeau ([Sa'po]), meh in 't Waols tchapea ([tSa'pja] / [tSa'pe:]). Wijer weurt in sommege dialekte de h nog oetgesproke (dat spelt me dèks mèt xh veur dee klaank).
't Lukerwelsj wert gekald in de volgende veer laandsjappe:
't Welsj wert ooch gekald dör Welzje die in Brussel zeunt gaoë wonne. De variaties zeunt aafhankelek van d'r sjrieëk va herkomst.
In de VS, in Green Bay in Wisconsin wert Welsj gekald. In d'r 19de ieëw waor dat 'n raej vör Welsje um zjuus nao dao te emigrere.[1] Noe zow 't doa noch foftig luuj haa die noch get bèlsj kènne.
't Welsj èès versjpriejd tiedes de eendeustrialisaasje va sommege plaatsje ee Duutsjlaand èn Zjwède in d'r 19de ieëw, wènt wèlsje sjtaalarbeidere doa gonge wèrreke.
Ee Zjwède èès daat vöraal roond Eskilstuna.[2].
Vör 't Duutsj hajjet 'n populair anekdote, die me överal roond Luuk kènt huëre: tiedes d'r Twède Weltkreeg kalde de luuj Welsj oonderèè om neet versjtoewe te wörre van de duutsje soldate. Do zaat ènge qwant n'èriront-îs (« wennieë geunt die noe 'ns weg ») en ene duutjse soldaat dèè noch gèt Welsj kènde huëde dat en how dan bie de luuj in 't Welsj aagedronge dat ze veurzeechtig mooste zieë.
't Haat veul övverèèkeumste teusjen 't Platt en 't Welsj, een d'r woëdesjat en de oetsjpraak met z'n twèjklaanke. Dat zow truuk goeë nao d'r tied van d'r Karel d'r Groeëte.[3]
Oach veur de name va luuj haat 't ene interessaante "hybride" teusje 't Welsj en 't Limburgs, zieëker vör familiename va welsje aafkooms. Ieëmes dèè Joseph Dethioux hèèsj weuët in 't platt d'r Jèèf Tiejoe genömt, en d'r Léopold Demollin èès d'r Pol Molling. Vergeliek mèt wie me ze in 't Welsj aakalt, oone vörnaam en oone de: "hè Tîyoû", "hè Mollègn". Een 't Welsj is "tiyou" ene leendeboam èn "mollègn" ene moële.
Seamless Wikipedia browsing. On steroids.
Every time you click a link to Wikipedia, Wiktionary or Wikiquote in your browser's search results, it will show the modern Wikiwand interface.
Wikiwand extension is a five stars, simple, with minimum permission required to keep your browsing private, safe and transparent.