Pàize Valençiàn

O Pàize Valençiàn (País Valencià in catalàn, País Valenciano in spagnòllo)^[3] o l'é 'n pàize de l'Eoröpa e do Mediterànio^[4] scitoòu into levànte da penîzoa Ibérica. Co-a denominaçión ofiçiâ de Comunitæ Valençiànn-a (Comunitat Valenciana in catalàn e ofiçialménte) into 1982 o s'é constitoîo cómme 'na comunitæ outònoma da Spàgna, dòppo avéi òtegnûo l'outogovèrno into 1978 co-o Conséggio do Pàize Valençiàn, precorsô do Conséggio da Generalitæ Valençiànn-a d'ancheu^[5]. In sciâ bâze do seu Statûto d'Outonomîa, i seu abitànti, o pòpolo valençiàn, són conscideræ 'na naçionalitæ stòrica^[5]. A seu òrìgine stòrica a remónta a-o Régno de Valénçia, entitæ polìtica, legâle e aministratîva fondâ into 1239 e ch'a l'é restâ in vigô scìnn-a-o 1707.

ZE	Quésta pàgina a l'é scrîta in zenéize, segóndo a grafîa ofiçiâ

Pàize Valençiàn Comunitæ Valençiànn-a comunitæ outònoma
(CA) Comunitat Valenciana (ES) Comunidad Valenciana
Pàize Valençiàn Comunitæ Valençiànn-a – Veduta O Palau de la Generalitat, sêde da comunitæ outònoma
Localizaçión
Stâto	Spàgna
Aministraçión
Capolêugo	Valénçia
Prescidénte	Carlos Mazón (PPCV-PP) da-o 17-07-2023
Dæta de instituçión	10 de lùggio do 1982
Teritöio
Coordinæ: do capolêugo	39°27′57.6″N 0°21′57.6″W39°27′57.6″N, 0°21′57.6″W (Pàize Valençiàn Comunitæ Valençiànn-a)
Altitùdine	363 m s.l.m.
Superfìcce	23 255 km²
Abitanti	5 051 250[2] (2021)
Denscitæ	217,21 ab./km²
Provìnse	Alicànte  Castelló  Valénçia
Comunitæ outònome confinanti	Aragónn-a  Castìggia-A Mància  Catalògna  Mùrçia
Âtre informaçioìn
Léngoe	Catalàn, Spagnòllo
Prefìsso	+34 96
Fûzo oràrio	UTC+1
ISO 3166-2	VC
Nomme abitanti	valençién (valenciano/a in spagnòllo, valencià/valenciana in catalàn)
Sànto patrón	Sàn Viçénso Ferê
PIL procapite	(nominâle) 20.589 € (2015)
Raprezentànsa parlamentâre	33 congrescìsti, 17 senatoî
Cartògrafîa
Pàize Valençiàn Comunitæ Valençiànn-a – Localizzazione
Pàize Valençiàn Comunitæ Valençiànn-a – Mappa Màppa fìxica do Pàize Valençiàn

Da-o pónto de vìsta giögràfico, o s'esténde da-o sciùmme Sénia scìnn-a-o comùn de Pilar de la Foradada, a-o de la da fôxe do sciùmme Segóra, co-ina frontêa terèstre ch'a l'é lónga 834 km e 'na còsta ch'a se svilùppa pe 644 km. E îzoe mediterànie de Nêuva Tabàrca e de Colonbréte, insémme a de âtre izoe ciù picìnn-e da-arénte, són sótta a l'aministraçión valençiànn-a ascì. In sciâ fìn, o Pàize Valençiàn o contròlla o coscì dîto Cantón d'Ademùs ascì, 'n teritöio valençiàn destacòu da-o rèsto da comunitæ outònoma e contornòu da di comùn de l'Aragónn-a e da Castìggia-A Mància.

A seu òrìgine a remónta a-o sécolo XIII, co-a colonizaçión feodâle di régni de tàife islàmiche de Balansìya, Alpònt e Dàniyya da pàrte de, sorviatùtto e inte l'órdine, catalén e aragonéixi, ciù che da Mùrçia ascì. Cómme a conquìsta a s'é conpîa, into 1261 o rè Giàcomo I o l'à promulgòu i Furs de Valénçia inandiàndo coscì o Régno de Valénçia, ch'o l'à coscì avûo 'n pròpio dirìtto teritoriâle pe ciù de quàttro sécoli. Defæti, l'indipendénsa legâle do régno a l'é stæta abolîa sôlo into 1707 co-i Decrêti da Nêuva Ciànta emìssi da-o rè Féipo V de Castìggia, dîto Felip el Socarrat. I prìmmi tentatîvi de recoverâ l'outogovèrno tra a fìn do sécolo XIX e l'inprinçìpio do XX són falîi pe-e ditatûe che gh'êa inte quélli moménti. Inti ànni 60 do sécolo XX, a domànda d'outogovèrno da despægie corénte ideològiche a l'à portòu, into 1978, a-a constituçión do Conséggio do Pàize Valençiàn^[6]. In sciâ fìn, into 1982, l'é stæto aprovòu formalménte l'outogovèrno co-in Statûto d'Outonomîa, reformòu into 2006.

Da-o pónto de vìsta aministratîvo, o Pàize Valençiàn o confìnn-a a ponénte co-e comunitæ outònome da Castìggia-A Mància e de l'Aragónn-a, a sùd co-a Mùrçia e vèrso nòrd con Catalógna. Co-i seu 5.051.250 abitànti (a l'ànno 2021)^[1], chi ghe stà o 35,6% da popolaçión totâle di teritöi de léngoa catalànn-a; a ògni mòddo o nùmero d'abitànti o l'é bén bén ciù èrto conscideràndo ascì e génte de âtre pàrte de l'Eoröpa che gh'àn chi a segónda câza e i inmigræ no censîi. E çitæ co-ina popolaçión de ciù de 100.000 persónn-e són: Valénçia (800.180 abitànti a-o 2021), Alicànte (337.482 abitànti a-o 2020), Elx (234.765 abitànti a-o 2020) e Castelló de la Plana (174.264 abitànti a-o 2020).

Stöia

Etæ antîga

Goerezê de Moiscént, prodûto da coltûa ibèrica di sécoli V-IV prìmma de Crìsto

A-a preistöia remóntan e prìmme testimoniànse da prezénsa de l'òmmo inte tære valençiànn-e, de tòsto 40.000 ànni fà: sàiva a dî i rèsti di òmmi de Neandertal inta gròtta Néigra de Sciàtiva, inte gròtte do Salt de Alcòi e inta gròtta de Cocìno de Vigléna^[7]. Inte l'etæ clàscica l'é probàbile chò-u o Pàize Valençiàn o foîse unn-a de pàrte ciù inportànte da civiltæ ibérica^[8]. Sto pòpolo chi (ò, ciù mêgio, pòpoli) o l'à a seu òrìgine inte popolaçioìn do pòsto de l'Etæ do Brónzo, che l'àivan di stréiti scàngi comerciâli e colturâli co-a çitæ-stâto de Tartésso, co-i Grêghi e co-i Fenìcci, arivàndo into sécolo V prìmma de Crìsto a-o moménto do seu màscimo splendô; cómme testimoniòu da-a seu produçión artìstica ascì, bén bén raprezentâ da-a coscì dîta Dàmma d'Èlx^[9].

E goære tra cartaginéixi e romén àn portòu, a l'inprinçìpio do sécolo III prìmma de Crìsto, a-a sotomisción de l'intrêga còsta valençiànn-a a l'outoritæ de Rómma ma, a ògni mòddo, sti cangiaménti chi no l'àn fæto scentâ a coltûa ibérica. Defæti, se pêuan ancón atrovâ de inportànti manifestaçioìn artìstiche do pòsto, cómme de tære rósse pituæ con motîvi figuatîvi ò naratîvi, realizæ scìnn-a-o sécolo prìmmo dòppo Crìsto. Dónca, l'acoltuaçión a l'é stæta progresîva, co-e génte do pòsto ch'àn de manimàn adotòu a coltûa romànn-a. A prìmma strutûa do modèrno Pàize Valenciàn a l'é conpàrsa co-a seu romanizaçión, partìndo da-a fondaçión da colònia de Valentia Edetanorum (d'ancheu Valénçia) inte l'ànno 158 prìmma de Crìsto e da colònia de Julia Illici Augusta (d'ancheu Èlx) into prìmmo sécolo prìmma de Crìsto. Pe de ciù, gh'é stæto a divixón da región tra e provìnse di Ilercavones a nòrd, di Edetani a-o céntro e, tra i sciùmmi Sciócher e Segóra, di Contestani; spartiçión ch'a repigiâva quélla za existénte tra i diferénti pòpoli ibèrichi da zöna^[10].

Etæ de mêzo

O Penó de la Conquesta, sàiva a dî o "Strisción da Conquìsta", îsòu da-i àrabi a-a réiza de Valénçia into 1238

Co-a chéita de l'Inpêro Romàn, da l'inprinçìpio do sécolo VII scìnn-a-o coménso do sécolo VIII, a ciù pàrte da región a l'é stæta sott'a-o contròllo do régno vixigöto de Tolêdo, méntre o rèsto o l'é stæto prìmma inti domìnni de l'Inpêro Romàn de Levànte e dòppo inte quélli do régno de Tudmir, con capolêugo a Oriola. O pàtto de Abd al-Aziz con Tudmir de l'ànno 713 o l'àiva permìsso l'intrâ di àrabi into teritöio, fàndo comensâ unn-a de fâze stòriche ciù inportànte do Pàize Valençiàn: l'Al-Andalus. A ògni mòddo, st'época chi a no l'é goæi conosciûa, restàndo un di perîodi ciù scûi da stöia valençiànn-a ancón a-a giornâ d'ancheu. Pe cóntra, l'Al-Andalus o l'é generalménte riconosciûo cómme 'n perîodo ch'o l'à avûo 'na gràn infloénsa in sciâ coltûa e in sciâ léngoa do pòsto, co-o Xarq al-Andalus, sàiva a dî o "Levànte de l'Al-Andalus", ch'o l'êa un di lêughi ciù instroîi de l'Eoröpa intrêga^[11].

A ògni mòddo, a ciù lontànn-a e dirètta òrìgine do modèrno Pàize Valençiàn a l'é ligâ sorviatùtto a-a fondaçión do Régno de Valénçia, instituçión de natûa feodâle, into 1233. Inte st'ànno chi o rè Giàcomo I d'Aragónn-a o l'à comensòu a reconquìsta di quésti teritöi dòppo trei sécoli de prezénsa saracìnn-a, atacàndo i régni di tàifi de Balansìya, Dàniyya e Mùrçia. Sùbito dòppo a fondaçión do régno, pe 'n çèrto ténpo gh'é stæta 'na fòrte comunitæ tagarìnn-a, che inti prìmmi ànni a l'êa a magiorànsa da popolaçión, e coscì s'é comensòu 'na polìtica de insediaménto de colòni crestién, che rivâvan sorviatùtto da-a Catalògna e da l'Aragónn-a. I crestién àn dónca ristruturòu l'economîa do pòsto, òrganizàndo i teritöi d'in gîo a-e çitæ pe mêzo de raprezentànse locâli inte l'asenblêa legistatîva valençiànn-a^[12]. Inte l'ànno 1304 o régno o s'é estéizo scìnn-a Oriola pe-e decixoìn da coscì dîta senténsa de Torregles, méntre o l'êa za dotòu de 'na condiçión polìtica independénte da-o 1262, gràçie a-i Furs de Valénçia. Coscì, a socjêtæ valençiànn-a a l'à comensòu a svilupâ 'na pròpia identitæ ùnica, scibén ch'a sconpartîva o rè, a coltûa e a léngoa co-i teritöi ispànichi da Corónn-a d'Aragónn-a.

Etæ modèrna

Tra o 1519 e 1521 de conpagnîe d'armæ, con l'aleànsa da borghexîa e di paizén crestién, àn fæto scceupâ 'na rivòlta cóntra a nobilitæ e l'aristrocraçîa, conosciûa co-o nómme de ribelión de Germanìes. A-a fìn da lòtta, s'é però inpòsto i nòbili, agiutæ da-i seu sèrvi mudéjar e da l'aristocracîa castigiànn-a. A viceregìnn-a, a Germana de Foix, a l'à dónca profitòu da scitoaçión pe praticâ 'na fòrte represción; marcàndo o coménso da castigianizaçión da nobilitæ. L'é comensòu a difóndise a teorîa do "problêma morìsco" ascì, cómme che l'outoritæ religiôza a l'à diciaròu a validitæ di batézzi sforsæ che i paizén àivan inpòsto a-i mudéjar, pe fâli vegnî di "nêuvi crestién" (1525). Inte l'ànno 1563, o Féipo II o l'à decretòu o dezarmaménto di morìschi valençién pe prevegnî de nêuve solevaçioìn, aprêuvo a l'inportànte minorànsa raprezentâ de quésto grùppo étnico into Régno de Valénçia.

Co-i vicerè, l'arçivéscovo e o capitàgno generâle Joan de Ribera, a corónn-a a l'à in sciâ fìn trovòu 'n instruménto dràstico pe métte in pràtica o centralìsmo e-e dotrìnn-e da Controrifórma. Into 1609, o Féipo III (1598-1621) o l'à defæti decretòu l'espulsción de 135.000 morischi. A pèrdia tutt'asémme de 'n tèrso da popolaçión a l'aviéiva però portòu a 'n gròsso dànno econòmico, spécce into setoî dónde i morischi travagiâvan e s'êan specializæ. A ògni mòddo, segóndo di stùddi do Manuel Ardit, se peu védde cómme l'espulsción a ségge stæta 'n stìmolo pe l'agricoltûa, méntre a scitoaçión demogràfica a l'é tornâ a-a normalitæ vèrso a fìn do sécolo XVII^[13].

Pi-â coltûa e pe l'ârte, da l'inprinçìpio de l'etæ modèrna se peu aregordâ o filòzofo Joan Lluís Vives e o pitô Joan de Joanes. Inti ànni sucesîvi gh'é stæto i pitoî Francesc Ribalta e Josep de Ribera, i scurtoî Ignasi e Josep Vergara e o muxicìsta Joan Baptista Cabaniles.

Pasòu o moménto de gràn ativitæ econòmica, sociâle e colturâle do sécolo d'öo, ch'o s'êa svilupòu aprêuvo a l'espansción mediterània da corónn-a d'Aragónn-a do sécolo XV e dòppo i conflìtti sociâli mensonæ de d'âto, a goæra de sucesción spagnòlla e i Decrétti da Nêuva Ciànta do 1707 àn de manimàn derfòu l'outonomîa do régno e derogòu i Furs; o Pàize ValençIàn o l'é stæto do tùtto integròu into Régno de Spàgna, vegnìndo uniformòu a-e lézze castigiànn-e^[14].

Etæ contenporània e prezénte

Into sécolo XIX, into Pàize Valençiàn l'é cresciûo a superfìcce cortivâ, sorviatùtto quélla ligâ a-a coltivaçión de l'ûga, do rîzo, di çetroìn e de amàndoe. O scàngio de l'economîa vèrso l'indùstria, comensòu ciù tàrdi, o l'à portòu o Pàize ValençIàn a êse a quàrta comunitæ spagnòlla pe ativitæ industriâle. A l'inprinçìpio do sécolo XX, a socjêtæ valenciànn-a a l'é tornâ a reclamâ l'outogovèrno da seu comunitæ e, dòppo 'na prìmma prêuva inta Segónda Repùbrica Spagnòlla ch'a l'é falîa pò-u sucesîvo regìmme outoritâio, into 1977 a l'à in sciâ fìn goâgnòu l'outonomîa inte l'ànbito coscì dîta Tranxiçión Spagnòlla. Inta segónda meitæ de quésto sécolo, gh'é stæto o fòrte svilùppo de 'n nêuvo setô, ch'o l'é tòsto andæto a sostitoî l'agricoltûa pe inportànsa econòmica: o turìsmo. Con l'aprovaçión do Statûto do 1982, l'é stæto institoîo o govèrno locâle, a Generalitæ Valençiànn-a, ch'o cûa l'aministraçión da comunitæ^[15].

Co-o sécolo XXI, o l'é nasciûo o penscêo da discriminaçión finansiâia aplicâ da-o Stâto Spagnòllo vèrso a Comunitæ Valençiànn-a^[16]. Into màzzo de 2016, o Tribunâ Constituçionâle o l'à derogòu a Lézze 10/2007 de regìmme matrimoniâle valenciàn, ch'a permetéiva o svilùppo de 'n pròpio còdice civîle, permìsso da-o Statûto d'Outonomîa^[17].

Léngoe

Estensción do catalàn-valençiàn into Pàize Valençiàn in sciâ bâze da Lêze d'Ûzo e Insegnaménto do 1983. In vèrde ciæo i comùn de parlâ valenciàn fêua di confìn da comunitæ

O valençiàn, nómme dæto a-a léngoa catalànn-a into Pàize Valençiàn, inta Mùrçia e inte 'na pàrte da comàrca aragonéize do Matarranya, o l'é reconosciûo cómme léngoa pròpia da Generalitæ Valençiànn-a co-a Lêze d'Ûzo e Insegnaménto do 1983, e do Pàize intrêgo da-o Statûto do 2006^[18]. D'ancheu, into Pàize Valenciàn o l'exìste o concètto legâle de "predomìnio lengoìstico" pe decìdde in sciâ promoçión de unn-a ò l'âtra léngoa ofiçiâ, sàiva a dî do valençiàn òpû do castigiàn, in sciâ bâze do teritöio. Ciù de dôe léngoe ofiçiæ, gh'é a léngoa di ségni valençiànn-a ascì, dêuviâ da-a ciù pàrte de persónn-e sórde da comunitæ.

O Pàize Valençiàn o l'à 'na realtæ sociolengoìstica conplèssa e articolâ, caraterizâ sorviatùtto da-o predomìnio do castigiàn inte zöne urbànn-e e do valençiàn inte canpàgne e inte çitæ ciù picìnn-e. A provìnsa de Castelló e a pàrte ciù a sùd de quélla de Valénçia són e zöne dond'o valençiàn o l'é ciù parlòu méntre, pe cóntra, e zöne dond'o l'é mêno difûzo són a provìnsa de Alicànte e l'ària metropolitànn-a de Valénçia.

Léngoa parlâ in famìggia inte zöne storicaménte valençiànn-e^[19]

Zöna	Castigiàn	Valençiàn	Tùtte dôe	Âtre
Alicànte	78,0%	12,2%	4,5%	5,3%
Alcoi-Gandia	24,1%	67,7%	5,3%	2,9%
Valénçia e À.M.	71,6%	20,1%	8,2%	2,1%
Valénçia	24,8%	66,4%	6,7%	2,1%
Castelló	39,2%	49,1%	6,6%	5,1%
Totâle	56,5%	33,4%	6,9%	3,2%

Storicaménte, da-i ténpi da colonizaçión feodâle, o valençiàn o l'é stæto a léngoa da ciù pàrte da región aprêuvo a 'na çèrta magiorànsa into nùmero di colòni che vegnîvan Catalógna, con l'eceçión di pàixi in sciâ frontêa con l'Aragónn-a (Racó d'Ademús, Alt Millars, Alt Palància e Serrans), dónde i colòni aragonéixi, che parlâvan spagnòllo, êan a magiorànsa^[20]. E âtre regioìn de parlâ castigiàn inta región (sàiva a dî Foia de Bunyol, Canal de Navarrés, Vall de Cofrents e di comùn in sciô Vinalopó) dêvan a sò léngoa a 'na repopolaçión castigiànn-a do sécolo XVII, fæta dòppo l'espulsción di moriscos pe poéighe tórna travagiâ a tæra. Into córso do sécolo XVII a comàrca do Bàsso Segóra a l'é stæta interesâ da 'n procèsso de sostituçión lengoìstica do catalàn pò-u spagnòllo aprêuvo a 'n'epidemîa de pèsta inte l'ànno 1648, ch'a l'àiva corpîo a popolaçión de parlâ valençiàn^[21]. A comàrca da Plana d'Utiel, ch'a l'inclùdde i comùn de Villena e de Saix e ch'a fà pàrte do Pàize Valençiàn sôlo da-o sécolo XIX, a l'é pe cóntra de léngoa e coltûa castigiànn-a. A diferénsa da giornâ d'ancheu, inti ànni de l'etæ de mêzo o Régno de Valénçia o no l'àiva 'na doalitæ lengoìstica tra o valençiàn e o castigiàn ma e sò dôe léngoe prinçipæ êan o valençiàn e l'àrabo, fêua de quàrche pàize de léngoa castigiànn-a a-i confìn con l'Aragónn-a.

D'ancheu, inte grénde çitæ de regioìn de parlâ valençiàn (cómme da-e âtre pàrte ascì, dónde o fenòmeno o l'é però mêno marcòu) a prezénsa do valençiàn a l'é de lóngo ciù contegnûa pi-â minorizaçión de quésta léngoa in favô do castigiàn^[22]. Segóndo o PSPV^[23], l'UGT^[24], l'AVL^[25] e di ménbri de l'IEC^[26], sta scitoaçión chi a vêgne da-a fàrta d'arénbo polìtico a-a diféiza da léngoa^[27]. Defæti, da l'ùrtimo sondàggio do 2005 se peu védde cómme sôlo o 37% di intervistæ o preferìsce dêuviâ o valençiàn, méntre sta perçentoâle chi a l'êa de tòsto o 50% into 1995^[28]. L'ûzo do valençiàn o s'é amermòu inte schêue ascì, co-e outoritæ che no se són ascidiæ pi-â questión. De âtre asociaçioìn dìxan chi-â côrpa a ségge do PP, o partîo polìtico ch'o l'à governòu a comunitæ da-o 1995 a-o 2015^[29].

O catalàn parlòu into Pàize Valençiàn o l'inclùdde tùtti doî i dialétti prinçipæ do catalàn de ponénte; sàiva a dî quéllo nòrd-òcidentâle e quéllo sùd-òcidentâle. Do prìmmo dialétto a gh'é parlâ 'na sôla variêtæ, o tortozìn, difûzo inte comàrche ciù setentrionâli. Sta variànte chi, co-o rèsto do sò grùppo, a l'é defæti parlâ sorviatùtto inta Catalògna e inte 'na pàrte picìnn-a de l'Aragónn-a ascì. Pe de ciù, o catalàn de nòrd-òvest o l'é quéllo parlòu inta naçión d'Andòrra ascì. Do segóndo dialétto, quéllo de sùd-òvest, pe cóntra se gh'atrêuva bén bén de variêtæ: in particolâ gh'é, da nòrd a sùd, quélla de Castelló, quélla de Valénçia, a meridionâle, a meridionâle maiorchìnn-a e l'alacantìnn-a^[30]. A diferénsa ciù inportànte tra e variêtæ a se trêuva inte coniugaçioìn di vèrbi, ciù antîghe e unificæ into grùppo sùd-òcidentâle méntre inte quéllo nòrd-òcidentâle són bén bén ciù despæge fra de lô, caraterizæ da evoluçioìn pròpie e da çèrte infloénse do catalàn de levànte. Dæto chi-â variêtæ stàndar do catalàn a l'é bazâ in sciô coscì dîto dialétto centrâle, sàiva a dî 'n parlâ ch'o l'é into grùppo do catalàn de levànte, o stàndard dêuviòu into Pàize Valençiàn o s'é dovûo adatâ a tâ variêtæ^[31].

Divixón aministratîva

Màppa co-e comàrche do Pàize Valençiàn.

Provìnse

Co-a prìmma divixón da Spàgna pe provinse, fæta sott'a-o domìnio napoleònico into sècolo XIX, l'aministraçión spagnòlla a l'à spartîo a región tra e prefetûe d'Alicànte e Valénçia, ch'a confinâva con quélla de Tarragónn-a in sciâ lìnia ch'a và da Vistabella a Peníscola^[32].

Into 1822 l'é stæto propòsto pi-â prìmma vòtta de provìnse scìmili a quélle da giornâ d'ancheu, co-o Pàize Valençiàn ch'o l'é stæto spartîo, da nòrd a sùd, inte provìnse de Castelló, Valénçia, Xàtiva e Alicànte. In sciâ fìn, co-a divixón propòsta da-o Javier de Burgos into 1833, o nùmero de provìnse o l'é stæto amermòu a trèi, co-a sopresción de quélla de Xàtiva.^[33]

Inte l'ànno 1851, a-a provìnsa d'Alicànte l'é stæto azónto o teritöio storicaménte castigiàn de Villena, e, a quélla de Valénçia, o comùn de Requena. Pe cóntra, o comùn storicaménte valençiàn de Cabdet o no l'é ciù tornòu a fâ pàrte do Pàize Valençiàn da-o 1707, a despêto de 'na domànda in tâ sénso into 1861, restàndo coscì ligòu à-a provìnsa castiglànn-a d'Albacete^[34].

Comàrche, mancomunitæ e regioìn

Into Pàize Valençiàn gh'é 'na tradiçión bén bén areixâ de comarcalìsmo, scibén chi-â modèrna divixón in comàrche, in vigô da-o 1970 e bazâ in sciâ propòsta do Joan Soler i Riber, a l'é diferénte da quélla ciù tradiçionâle descrîta da l'Emili Beüt into 1934.^[35] O ragrupaménto de comàrche inte quàttro regioìn ciù grénde, propòsta da-o Joan Soler, a no l'é stæta arenbâ da-i polìtichi a-a creaçión da comunitæ outònoma valençiànn-a inte l'ànno 1982, ch'àn pe cóntra decîzo de repigiâ a-a divixón de provìnse spagnòlle za existénte. Ste regioìn chi amiâvan de métte insémme e comàrche in sciâ bâze de critêi stòrichi, lengoìstichi e socioeconòmichi^[36].

A Lêze de Mancomunitæ do 2018, ch'a l'à pigiòu l'inspiraçión da 'na propòsta de l'Andrés Boix, profesô de dirìtto aministratîvo, a l'à dæto a libertæ a-i comùn de asociâse de seu spontània voentæ, inti lìmiti di confìn de comàrche, pe poéi sconpartî e unificâ i servìççi.^[37]

Inte l'ànno 1999 o l'é stæto creòu o Consòrçio de Comàrche Centrâli do Pàize Valençiàn, ch'a l'à o fìn de portâ a-a creaçión da quàrta provìnsa da comunitæ. A-a giornâ d'ancheu into Pàize Valençiàn són reconosciûe çìnque asociaçioìn de comàrche; a ògni mòddo pi-â Generalitæ quéste regioìn no gh'àn de péizo polìtico ma sôlo quàrche fonçión aministratîva e, in particolâ, són: comàrche do nòrd, comàrche de dréntro, comàrche do Túria-Xúquer, comàrche centrâle e comàrche do sùd.^[38]

Polìtica e govèrno

O palàçio da Generalitæ Valençiànn-a, a sêde do Conséggio.

O Pàize Valençiàn, in riconosciménto da seu identitæ cómme naçión stòrica do stâto spagnòllo ch'a gh'à a seu òrìgine into Régno de Valénçia, o l'à òtegnûo l'outogovèrno e o s'é constitoîo in comunitæ outònoma co-o nómme ofiçiâ da Comunitæ Valençiànn-a in sciâ bâze do coscì dîto Statûto de Madrìd do 1982, scrîto da-o Congrèsso di Deputæ partìndo da-o ciù antîgo Statûto de Benicàsim.^[39]

Tùtte e instituçioìn do govèrno da Comunitæ Valençiànn-a fórman a seu Generalitæ. E ciù inportànte són:

• E Córte Valençiànn-e: són l'òrgano legislatîvo da comunitæ, formòu da 'n mìnimo de novantanêuve deputæ elètti a vôto universâle in sciâ bâze de 'n scistêma proporçionâle pe 'n perîodo de quàttro ànni.
• A Prescidénsa, dirètta da-o prescidénte da Generalitæ, a l'é elezûa da-e Córte.
• O Conséggio: o l'é l'òrgano colegiâle de govèrno dotòu de poéi esecutîvo e regolamentâ. O l'é formòu da-o prescidénte e âtri ménbri de lê nominæ.

E âtre instituçioìn da Generalitæ són: o Defensô Cìvico, l'Òrganìximo di Cónti, o Conséggio Valençiàn de Coltûa, l'Acadêmia Valençiànn-a da Léngoa, o Conséggio legâle e Consultîvo e a Comisción Econòmica e Sociâle^[40].

Economîa

O Pàize Valençiàn o l'é caraterizòu da 'n teritöio difìçile, co-ina giögrafîa montagnôza e iregolâ ch'a fâ vegnî conplicæ e comunicaçioìn e l'ûzo da tæra, tànto chi-â ciù pàrte di ligàmmi co-o rèsto de l'Eoröpa a l'é concentrâ lóngo a còsta. O sò clìmma o l'é mediterànio e d'ægoa no ghe n'é goæi, scimilménte a-e vivàgne naturâle cómme i minerâli. A domànda d'ægoa a l'é ciù èrta de quélla ch'a s'ariêsce a prodûe, con quésto squilìbrio ch'o l'é bén bén ciù marcòu inte comàrche do sùd^[41].

Inte l'ànno 2005 o Pàize Valençiàn o l'êa generòu o 9,64% do PIL spagnòllo e a seu dizocupaçión a l'êa do 8,82%^[42]. Aprêuvo a-o sccéuppo da crîzi finançiâia mondiâle do 2008, a dizocupaçión a l'êa montâ scìnn-a-o 23% da popolaçión atîva inte l'ànno 2010^[43]. Pe cóntra, l'ocupaçión a l'êa arivâ a-o 58,64% do totâle into 2005, scibén che-e diferénse co-i ciù zóveni êan za ciutòsto marcæ^[42][44]. O modéllo d'ativitæ comerciâle valençiànn-a o l'é caraterizòu da-e coscì dîte Picìnn-e e Médie Inpréize (PMI), pi-â ciù pàrte gestîe da famìgge, co-a prezénsa de quàrche multinaçionâle ascì. Scibén chò-u Pàize Valençiàn o l'à patìo 'na gràn crîxi tra o 1973 e o 1985, a-a giornâ d'ancheu o l'é a segónda comunitæ outònoma spagnòlla pe esportaçioìn, co-in volùmme de prodûti in sciortîa ch'o l'êa stimòu a 16.910 milioìn d'éori pe l'ànno 2005^[42].

Demografîa

Denscitæ da popolaçión, pe comùn a-o 2004

A popolaçión do Pàize Valençiàn, in sciâ bâze de stìmme de l'Institûto Naçionâle de Statìstica (INE) a-o primmo de zenâ do 2013, a l'êa de 5.104.365 persónn-e^[45].

Into pasòu, i abitànti da comunitæ êan concentræ sorviatùtto tra i comùn e-e tære tegnûe a cortivaçioìn, in scê zìnn-e di sciùmmi ciù inportànti (Júcar, Turia, Segura, Vinalopó), coscì cómme inte çitæ costêe ciù rìcche e dotæ de pòrti, dónca a se disponéiva in sciâ bâze da prezénsa de ativitæ agrìcole ò comerciâle. E çitæ ciù inportànte se trêuvan inte l'ària metropolitànn-a de Valénçia, inta región costêa tra Valénçia e Castellón de la Plana e into coridô tra Èlx e Alicànte^[46].

Da quésta distribuçión tradiçionâle, ch'a s'é svilupâ in sciâ bâze de caraterìstiche giögràfiche do teritöio e da poscibilitæ d'irigaçión, se gh'à ancón a-a giornâ d'ancheu chi-â denscitæ de popolaçión a l'é ciù èrta inte comàrche a-o céntro e a-o sùd, méntre a l'é ciù contegnûa inte comàrche do nòrd e de l'entrotæra. Into córso do sécolo XX, o svilùppo demogràfico o l'é però stæto infloensòu ànche da-e ativitæ industriâle e da quélle ligæ a-i prodûti agrìcoli, fæto ch'o l'à portòu a-a cresciànsa de quàrche çitæ de l'entrotæra cómme Alcoi, Elda, Novelda, Ontinyent, Petrer, Villena e Vall d'Uixó^[47].

Inti ùrtimi ànni a l'é de lóngo ciù acentoâ a concentraçión da popolaçión inte çitæ ciù grénde e-e seu àrie metropolitànn-e (spécce Torrent, Mislata, Paterna, Burjassot, San Vicente del Raspeig, etc.) e, sorviatùtto, inti comùn e inte çitæ da còsta. Coscì, di pàixi storicaménte picìn cómme Benidorm ò Torrevieja àn patîo 'n fòrte aoménto di abitànti dovûo a-e migraçioìn caxonæ da-o turìsmo, de lóngo ciù marcæ inti méixi da stæ^[48].

Dónca se peu dî che, a-a giornâ d'ancheu, a demografîa do Pàize Valençiàn a ségge pi-â ciù pàrte urbànn-a e bén bén infloensâ da-e migraçioìn stagionâli vèrso e segónde câze e da-o turìsmo, prinçipalménte vèrso i vilàggi da còsta.

Çitæ con ciù de 50.000 abitànti

Scùddo
Çitæ	Valénçia	Alicànte	Elx	Castelló	Torrevella	Torrent	Oriola	Gandia	Paterna	Benidorm	Sagunt	Alcoi	Sant Vicent del Raspeig	Elda	Vila-real
Popolaçión	800.215	337.482	234.765	174.264	84.667	83.962	78.505	75.798	71.035	70.450	67.173	59.354	58.978	52.813	51.293

Coltûa e tradiçioìn

Òfèrta a-a Madònna inte falles con doî mûxichi che sunn-àn o tabalet e a dolçaina, 2017.

I atribûti colturâli valençién són, int'in mòddo ciæo, de tîpo mediterànio pe raxoìn giögràfiche e stòriche, con de infloénse de tùtti i pòpoli che ghe són pasæ. A religión catòlica, ch'a l'é ancón quélla da ciù pàrte di credénti, a l'é caraterizâ da træti particolæ ascì, ségge individoâli e che de tùtti i valençién.

Scibén che tànte tradiçioìn antîghe poriéivan avéi 'n'òrìgine româna (cómme, prezénpio, l'adoraçión do fêugo), a-a mæxima mainêa che di âtri lêughi do Mediterànio e coscì cómme a sò mòddo de mangiâ, gh'é ascì de inportànti infloénse àrabe inta coltûa, spécce inta gastronomîa.

Da-a conquìsta feodâle, ancón a-a giornâ d'anchêu se peu védde e diferénse colturâli tra i vilàggi de repopolaçión catalànn-a, quélli aragonéixi (ciamæ xurros) e quélli castigén (cómme a comàrca da Plana d'Utiel e l'antîga scignorîa de Villena).

De quéste tradiçioìn colturâli se peu, prezénpio, fâ mençión de:

• Spòrt bén bén areixæ into Pàize Valençián, cómme o tir i arrossegament^[49], ò, sorviatùtto, o ciù avoxòu de tùtti: a bàlla valençiànn-a (pilota valenciana).
• Pasaténpi popolâri de antîga tradiçión, cómme a conbicoltûa.
• Zêughi de cârte ch'àn svilupòu 'na sò coltûa e 'n sò vocabulâio, cómme o joc del truc.
• Grànde popolaritæ da mûxica indipendenteménte da l'etæ, o génere, a clàsse soçiâle, etc. gràçie a-e bànde de mûxica e-e socjêtæ muxicâli do Pàize Valençiàn.
• L'ûzo do tabalet e a dolçaina, instruménti tradiçionâli e popolâri sunæ pe-e stràdde.
• Cànti, cómme e albades, e bàlli bén bén antîghi, ségge pùbrichi e popolâri cómme de dànse ò ciù tradiçionâli, cómme a jota.
• Röbe tradiçionâle, de vòtte ancón adêuviâ pe di bàlli tradiçionâli e inte fèste popolâri.
• Fèste, co-ina grànde inportànsa do fêugo (falles e fogueres), da lûxe (gaiates), di fùrgai, de röbe e da mûxica.
• A gastronomîa, con bén bén de dôçi e de mainêe pe chêuxe o rîzo^[50].

Spòrt

Zêugo do raspall, in tîpo de bàlla valençiànn-a, inte 'n trinquet

O spòrt tradiçionâle pe ecelénsa da comunitæ o l'é a bàlla valençiànn-a, tànto che gh'é di zugoéi profescionâli e 'na squàddra valençiànn-a de bàlla ch'a pìggia pàrte inte conpetiçioìn internaçionâle ciù inportànte. Quésto spòrt o l'é praticòu inte ciù de éutto modalitæ, ségge pe-e stràdde che inti coscì dîti trinquet. Inte partîe, o sucêde de spésso chò-u pùbrico o s'atrêuve squæxi invadéndo o cànpo de zêugo, co-a prezénsa de un ò doî marxadors ch'arechéuggian e scomìsse in sce ciaschedùnn-a de squàddre. I doî coî dêuviæ són o bleu e o rósso, ciù de pàrte giànche, che se trêuvan in scê brâghe e in scê espardille di zugoéi. A pràtica e a conoscénsa de quésto spòrt a l'é montâ da quànde gh'é di incóntri trasmìsci a-a televixón e di nêuvi institûti d'educaçión che gh'àn di cànpi da zêugo dedicæ^[51].

'N'âtra ativitæ bén bén caraterìstica a l'é a conbicoltûa, sàiva a dî l'alevaménto de cónbi da conpetiçión, 'na praticâ comensâ inti ànni '20. L'é tradiçionâle o zêugo da petanca ascì, 'na spêce de bòcce.

A ògni mòddo o spòrt ciù popolâre, cómme inta ciù pàrte do pianêta, o l'é o zêugo do balón. Into Pàize Valençiàn gh'é de squàddre de balón bén bén conosciûe cómme o València CF, o Villarreal CF, o Levante UE (o ciù antîgo, fondòu into 1909), l'Elche CF, l'Hércules CF, o Castelló CF e o CE Alcoià. 'N âtro spòrt olìnpico bén praticòu o l'é o bàsket, co-e squàddre do València Bàsquet e de l'Etosa Alacant. O spòrt femenìn ciù popolâre o l'é l'handball, co-e squàddre, d'ancheu scentæ, do Balonmano Mar Sagunto e do Club Balonmano Calpisa ch'àn goâgnòu numerôxi tìtoli^[52].

Fogueres de Sàn Zâne a Alicànte inte l'ànno 2011

O Pàize Valençiàn o l'é rinomòu pò-u circoìto de Valénçia ascì, da-a longhéssa de 4.005 mêtri e dónde ghe côre o Gràn Prémio da Comunitæ Valençiànn-a pe-e categorîe motociclìstiche da MotoGP e da Superbike, inte l'ùrtima giornâ do Canpionòu do Móndo de motociclìsmo^[53]. Sto circoìto chi o l'é stæto inouguròu a-i 19 de seténbre do 1999 e o l'é ciamòu "Ricardo Tormo", co-în òmàggio pòstumo a-o pilòtto valençiàn^[54]. O circoìto o l'à 65.000 pòsti asetæ e 'na capaçitæ de pöcasæ 120.000 persónn-e in tùtto^[53].

Da l'ànno 2008 e scìnn-a-o 2012, o Gràn Prémio d'Eoròpa o l'é stæto inandiòu into Circoìto Urbàn de Valénçia, co-a córsa de categorîe da Formula 1, da GP 2, da Formula 3, da Formula BMW e da Porsche Mobil 1 Supercup^[55][56]. Sto circoìto chi o l'àiva 'na longhéssa de 5.473 mêtri pe gîo e 'na capaçitæ de 110.000 spetatoî spartîi tra 23 scainæ^[57][58]. O gràn prémio de Valénçia o l'àiva 'n inportànte inpàtto econòmico stimòu a 70 milioìn d'éori a l'ànno^[59], ma o no vêgne ciù inandiòu da-o 2013 e di tòcchi de sò infrastrutûe són stæti vendûi in caæga do 2017^[60].

Fèste

Gaiata, monuménto pe-e fèste de La Magadalena

E fèste ciù inportànti do Pàize Valençiàn, e ciù renomæ a livéllo internaçionâle, són^[61]:

• Inte tùtto o Pàize l'é celebròu a Setemànn-a Sànta e a Pàsqua, fèste dónde o l'é tradiçión quélla de îsâ e comête e mangiâ 'n dôçe ciamòu mona.
• Les Falles de Sàn Giöxèppe, tànto inportànti into capolêugo e inti vilàggi da-arénte. Les Falles són celebræ da-o 1° a-i 19 de màrso. Gh'é de Falles che se festézzan pe di âtri sànti ascì, ma no són coscì renomæ.
• La Magdalena a l'é a fèsta ciù grànde de Castelló de la Plana.
• Celebraçioìn di Möi e di Crestién, tìpiche do sud-èst da penîzoa ibérica ma con particolâ inportànsa inte comàrche centrâle cómme quélle di comùn de Alcoi, Vall d'Albaida e La Vila Joiosa (co-o desbàrco di Möi), da comàrca do Comtat e quélle dond'o pàssa o sciùmme Vinalopó, etc.
• Les Fogueres de Sàn Zâne: a l'é a fèsta ciù avoxâ de Alicànte.
• O Mistêio d'Elx (El Misteri d'Elx), ch'o l'é 'n'êuvia de tiâtro çentenâ raprezentâ inta çitæ de Elx.
• La mocadorada, 'na tradiçión ciù modèrna da çitæ de Valénçia ch'a se têgne d'in gîo a-o dì de Sàn Dionìxo, o 9 d'òtôbre, giórno de fèsta pò-u Pàize Valençiàn intrêgo.
• E fèste da Madònna da Sanitæ d'Algemesì con tànti bàlli cómme a muixeranga, i tornejants, o bolero, etc.
• Fèste in önô de sànti e patroìn do pòsto ò da naçión, cómme Sàn Viçénso, o patrón do Pàize Valençiàn.

Gastronomîa

Paella tradiçionâle de polàstro, conìggio, faxeu, etc.

A gastronomîa a l'é marcâ da-a giögrafîa do pàize. Coscì, lóngo a còsta resâtan e coques (tortìn e fugàsse) e de pitànse de cereâli (rîzo, gràn, granón), legùmmi, frûta (ûga, çetrón) e âtri òrtàggi; méntre, pe cóntra, inte l'entrotæra gh'é a produçión de nôxe, amàndoe, lugànega e de pitànse cómm'o gaspatxos, di stufæ e di prodûti da càccia. E contriboçioìn grêghe, române, mosulmànn-e e crestiànn-e ciù caraterìstiche són, rispetivaménte: l'amàndoa e o vìn; l'òrzâ e l'êuio d'oîva; o torón, i frisceu, o arnadí e âtri dôsci; a sobrassada, i beschéutti e o espencat.^[50]

• Beviàgi: mistela, cafèlicor, herbero, ægoa de Valénçia, aiguardent, absenta, cassalla, òrzâ, barrejat, vìn do Pàize Valençiàn.
• Aperitîvi: rosquilletes (pàn), tortìn de giæa.
• Rîxi: paella, arròs a banda, arròs i crosta, arròs al forn, arròs amb fesols i naps, arròs negre, arròs a la pedrada, arròs caldós, arrossejat.
• Âtre pitànse: fideuà, putxero (bogîo), esgarrat, espencat ò escalivada, meizànn-e farçîe, all-i-pebre, coques (tortìn) - tra quéste gh'é a coca de mullador, e coques de dacsa, a coca de tonyina, a coca de fira e a coca de xulla -, bullit (bogîo), sang amb ceba, gaspatxo.
• Dôsci: arnadí, bunyols de sùca, coca de llauna (fugàssa), coca de sucre (fugàssa), delìçie d'Elx, panellets, tortìn d'amàndoa ò de patàtta dôçe, torró (torón), almoixàvenes ò monjòvenes, sùcca a-o fórno, carabassat (sùcca), casca (fugàssa), arrop i tallaetes, mona, flaó, fartons, coca celestial (fugàssa), tonya ò pa socarrat (fugàssa), pestinyos.
• Âtri: allioli, mullador, embotit (lugànega), ch'inclùddan a sobrassada da Marìnn-a ascì.