America

L'Amèrica l'è vün di countinent, costituìi de 'na part al Nord, vüna al Sud, e un tuchel al cènter, che l'è en pratica un istmo.

Quel articul chì l'è scrivüü in Lumbard, cun l'urtugrafia insübrica ünificada.

La se estend da la latitùden del 82° parallel N (en Groenlandia) fin al el 56° S (Cap Horn, ent la Terra del Fög, Patagonia); en loungitùden inves la va dal meridian 29° W (un'isuleta che la fa part del Brasil) al 178° E (la püssee ucidentala de le ìsule Aleutine, che se tröven per un toch in l'emisfer est del mond). La so superfis l'è de 42.224.000 km².

Territori

L'Amèrica del Nord e del Cènter dèl satèllit.

Sia la part a nord, che quella a sud hin caraterizzaa de l'avègh i montagn a occident (i Montagn Ruccius in del nord e la Curdejera di And in del sud) e una pianura (u magara, come in del noed, un altipian che el se sbassa un cicinin a la voelta man-a-man che se va vers el mar) a urient

L'Amèrica del Sud dèl satèllit.

L'Amèrica Centrala l'è fata de una part cuntinentala (ciamada ìstmica) e de una part in mez al Mar di Caraibi; la part cuntinentala l'è per la part pu granda muntagnousa, e in d'un quai punt l'è inscì streccia che l'è staa possibel tajàgg denter un canal (canal de Panamá) che el met un cumünicaziun l'Ucean Atlàntich e l'Ucean Pacìfich.

En Amèrica, vist i grand spazzi, gh'è di fium ch'hin i pusseee impurtant del mund, sia come lunghezza, sia per la süperfiss del basin imbrìfer, sia per la portada; i du püssee gross hin el Mississippi in del Nord e 'l Rio di Amazzun in del sud, ma ghe n'è anca di alter un poch men spetàculae ma sèmper de una certa dimensiun come el Colorado, el Yukon, el Mackenzie, el Riu Grand, el Sant Lorenz, el Missouri in l'Amèrica del Nord e l'Orinoco, el Tocantins, el São Francisco, Uruguay e Paranà in l'Amèrica del Sud.

Clima

L'Amèrica, vist i so dimensiun, la tegn dénter tüt i varietà de clima che gh'è al mund, de quel pular in l'Àrctich, quel tempera fregg in di zonn subàrtiche (Patagonia e Canada central e del Nord), quel temperad (latitùden medi, sia a N che a S), quei trupicali (Pampa argentina e Stat Ünii del Süd), pô man-a-man che se va envers l'Ecuador cumparissen i clima trupicai e infin quel equaturial in l'Amazonia.

Popülaziun

L'Amèrica la gh'ha cumpleissivament püssee de 800 miliun de abitant; el gross de la so popülazion l'è fada de trè grüp ètnich: i nativ american, i discendent di eurupee ch'hin andaa a ciapàlla in di secui passaa (ingles, spagnö, purtughes, italian, tudesch, scandìnav) e i discendent du african purtaa in del cuntinent 'me s'ciav.

Tüta sta varietaa de gent la se reflet anca in süi lengu, ch'hin per la püpart de urìgin europea (ingles al Nord e spagnö al Centro-Sud), anca se gh'è anca al dì d'incö di lengu nativ.

Vus curelaa

• Amèrica del Nord
• Amèrica Centrala
• Amèrica del Sud