Cereài

I cereài i è piànte cultiàde suratöt per vìa dei sò grà, che i se dopèra endèl'alimentasiù de l'òm e de le bès•ce. De spès se i dopèra masnàcc sóta fùrma de farìne, ma apò en grà e a ólte apò come piànta 'ntréga (de maià a le bès•ce). La paròla «cereàl» la fà riferimènt tat a la piànta cóme al grà che la piànta la fa sö.

Chest artícol a l'è scricc in Lumbàrt, ortograféa orientàl unificàda.

Prodóti utignìcc dei cereài

Al dé d'encö, i cereài i fornés la pàrt piö grànda (45 %) de le calurìe alimentàre de l'umanità^[1].

Del pónt de vìsta botànich, i cereài i è piànte de la famìa de le Poaceae (o Graminàcee). Sèrte grà utignìcc de piànte de famìe botàniche diferènte i vé asimilàcc ai cereài: el gràno saracéno (Poligonaceae), la quinòa (Chenopodiaceae) e 'l sézamo (Pedaliaceae).

La paròla «cereàl» la vé del latì cerealis, che la fà referimènt a Sèrer, dèa romàna dei regöi.

Prudusiù

La tabèla ché sóta (statìstiche FAO al 26 dicembre 2006) la ilüstra la prudusiù anöàla en tonelàde per el 1961 e 'l 2005, mitìde en ùrden del piö alt al piö bas en bàze a la prudusiù del 2005.

Cereale	2005	1961	Note
Furmintù	711.762.871	205,004,683	Giü dei alimèncc principài de l'Amèrica e de l'Africa e apò per le bès•ce 'n töt el mónt.
Formét	630,557,602	222,357,231	L'è 'l cereàl principàl per le regiù a clìma temperàt.
Ris	621,588,528	284,654,697	L'è 'l cereàl principàl per le regiù a clìma tropicàl. Alimènt bàze per i pòpoi de Cina, Giapù, Corèa e töta l'Àzia orientàla e meridiunàla.
Órs	139,220,431	72,411,104	Se 'l dopèra per dàga a le bès•ce ma apò per l'alimentasiù de l'òm tat en grà, cóme trasfurmàt. L'è l'ingrediènt principàl per la prudusiù de la bìra.
Sòrgo	59,722,088	40,931,625	Alimènt importànte 'n Àzia e Àfrica. Nütrimènt per le bès•ce en töt el mónt.
Mèi	30,302,450	25,703,968	En ensèma de cereài diferèncc che 'l reprezènta 'na fónt importànta de nütrimènt en Àzia e Àfrica.
Avéna	24,032,521	49,588,769	'Na ólta l'ìa l'àlimènt principàl de la Scòsia e 'l nütrimènt per le bès•ce 'n töt el mónt.
Ségale	15,202,142	35,109,990	Cultiàt endèle zòne col clìma frèt.
Triticale	12,962,777	0	L'è 'n ìbrido 'ntra Formét e Ségale. El crès compàgn de la Ségale.
Gràno saracéno	2,127,823	2,478,596	Dopràt en Europa e Àzia. Se 'l dopèra en sèrte zòne per taià la farìna de furmintù per dàga piö saùr a la polènta.
Fonio	284,578	178,483	Divèrse varietà le vé cultiàde 'n Àfrica.
Quinoa	58,443	32,435	L'è 'n pseudocereàl cultiàt endèle Ànde.

Cultiasiù

Piantagiù de formét

Ogna spéce de cereàl la g'ha le sò caraterìstiche diferènte de chèple dei óter, ma la maniéra de cultiài la se 'nsomèa 'n pó per töcc. I è töte piànte anöàle, isé che le fiorés, le fà sö i fröcc e pò le mör. El formét, la ségale, l'avéna, l'órs e 'l far i è cereài de stagiù frèda. I è piànte gaiàrde xche preferés i clìmi moderàcc e le desmèt de crèser quan che fà calt. I cereài de la stagiù càlda i è piö delicàcc e i preferés i clìmi calcc.

L'órs e la ségale i è cereài piö rezistèncc, i scàmpa apò coi envéregn frècc de la Sibéria. Divèrsi cereài de stagiù frèda però i è bù de crèser apò ai tròpici, ma sèrti óter i pöl crèser apéna endèle regiù piö frède e 'ndèle zòne de mut, endóche se pöl fà de piö de 'n racólt a l'an.

Bibliografìa

• Antonio Saltini, I semi della civiltà. Frumento, riso e mais nella storia delle società umane, Bologna 1996 (nöa edisiù 2009 Nuova terra antica ISBN 9788896459010 )
• Walter Aufhammer: Rohstoff Getreide. 131 Tabellen. Ulmer, Stuttgart 2003, ISBN 3-8001-4194-9
• Burghard Kirsch, Alois Odenthal: Fachkunde Müllereitechnologie. Werkstoffkunde. Ein Lehrbuch über die Zusammensetzung, Untersuchung, Bewertung und Verwendung von Getreide und Getreideprodukten. 5. Auflage. Bayerischer Müllerbund, Mònaco 2003, ISBN 3-9801688-5-9
• Hansjörg Küster, Nicolette Waechter (Hrsg.): Korn. Kulturgeschichte des Getreides. Pustet, Salisbùrgo e Mònaco 1999, ISBN 3-7025-0404-4
• Loren Cordain: Das Getreide. Zweischneidiges Schwert der Menschheit. Unser täglich' Brot macht satt, aber krank. Ernährung mit Getreideprodukten kann die Gesundheit ruinieren. Novagenics, Arnsberg 2004, ISBN 3-929002-35-3
• Wilfried Seibel (Hrsg.): Warenkunde Getreide. Inhaltsstoffe, Analytik, Reinigung, Trocknung, Lagerung, Vermarktung, Verarbeitung. Agrimedia, Bergen/Dumme 2005, ISBN 3-86037-257-2